DỮ LIỆU CÁ NHÂN, MỘT VẤN ĐỀ CHÍNH TRỊ
PIERRE RIMBERT
Những
dấu tích mà chúng ta để lại trên Internet, những thông tin từ điện thoại thông
minh của chúng ta, những hoạt động đóng góp của chúng ta vào các mạng xã hội
không chỉ được các cơ quan tình báo thèm thuồng: chúng làm cho các nhà quảng
cáo hài lòng và làm cho các đại gia ở Thung lũng Silicon giàu thêm. Tuy nhiên,
dữ liệu cá nhân không nhất thiết phải gánh chịu định mệnh này. Việc sử dụng dữ liệu cá nhân vì các mục đích công
cộng đòi hỏi phải có một sự vận động chính trị.
 |
| Kim Dong-Kyu. – Đánh tráo bức tranh “Les Joueurs de cartes [Những người chơi bài]” của Paul Cezanne (giữa năm 1890 và 1895), năm 2013 |
Đã
có
1.424 tỷ chiếc điện thoại thông minh được bán ra trên
thế giới vào năm 2015; hai trăm triệu chiếc nhiều hơn năm trước. Một phần ba
nhân loại mang trong túi
mình một máy tính. Việc mân mê chiếc máy khá thuận tiện này là một điều khá
hiển nhiên đến mức chúng ta quên đi sự đổi chác mà nó áp đặt lên bản thân và dựa trên đó mà toàn bộ nền kinh tế kỹ thuật số được xây dựng: các doanh nghiệp ở Thung lũng Silicon tạo ra các ứng
dụng cho người dùng, đổi lại, họ từ bỏ các dữ liệu cá nhân của mình cho các
doanh nghiệp đó. Sự định vị, lịch sử hoạt động trực tuyến, danh bạ điện thoại,
v.v., được thu thập một cách không ngượng ngùng[1], được phân tích và bán lại cho
các nhà quảng cáo quá vui mừng khi
cho phép họ nhắm đến việc “gửi đúng thông điệp đến đúng người vào đúng thời
điểm” , như bộ phận quản
lý của Facebook đã loan báo ầm ĩ. “Nếu là miễn phí, thì bạn chính là sản phẩm" theo
như một ngạn ngữ của những năm 1970.
 |
| Edward Snowden (1983-) |
 |
| Dallas Smythe (1907-1992) |
 |
| Karl Marx (1818-1883) |
Lịch
sử kinh tế có thể ghi nhận công lao của giới chủ mang giày thể thao vì đã phổ cập gương mặt của một người
nghèo xơ xác tươi cười, người đồng sản xuất ưng thuận với dịch vụ mà anh ta
tiêu thụ. Doanh thu 75 tỷ US$ của Google trong năm 2015, chủ yếu phát sinh từ
hoạt động quảng cáo, cho thấy khá đủ mức độ tích lũy bằng cách truất hữu người sử dụng mà không cần
phải giấu giếm nữa. Khi kết quả kinh doanh của
Facebook trong quý II năm 2016 được công
bố, trang web Re/Code vui mừng
với những gì mà mạng xã hội, với 1,71 tỷ người đăng ký, “kiếm được nhiều
tiền hơn trên từng người dùng, 3,82 US$ mỗi người[3]” .
Do đó không có gì sai trái hơn khi gọi dữ liệu (donnée)
là cho trước (tác giả chơi chữ,
donnée trong tiếng Pháp còn có nghĩa là cho – ND): dữ liệu không chỉ được tạo ra, mà hơn nữa còn bị đánh cắp. Nếu công việc không tự nguyện của
người dùng Internet là chủ đề phân tích sáng tỏ của giới học thuật[4], thì các đảng phái hoặc nghiệp đoàn thuộc cánh tả chưa tích hợp chiều kích này vào phân tích của
họ – và thậm chí còn ít hơn trong các yêu sách của họ. Thế nhưng, các hình thái
bóc
lột hữu hình và vô hình gắn
chặt với nhau. Công việc kỹ thuật số chỉ là một mắt xích trong một chuỗi sản
xuất đi từ những bàn chân của các thợ mỏ vùng Kivu [châu Phi] bị buộc phải khai
quật quặng coltan cần thiết để sản xuất điện thoại thông minh, đến những cổ tay
của các công nhân nữ của công ty Foxconn ở Thẩm Quyến – những người lắp ráp điện thoại thông minh,
đến những chiếc bánh xe của các bác tài Uber không có quy chế người lao động và của các nhân viên giao hàng bằng xe đạp của công ty
Deliveroo, đến cái cổ của những người chuyển hàng của công ty Amazon bị điều
khiển bởi các thuật toán[5].
Sự nổi dậy của nông dân
 |
| Mark Fields |
Một
số lực lượng xã hội có tổ chức và có ý thức về quyền lợi của họ đã chọn nêu việc ăn cắp vặt dữ liệu lên hàng
đầu các ưu tiên chính trị của họ. Ví dụ,
các chủ nông trại lớn người Mỹ. Từ nhiều năm nay, các máy và thiết bị nông
nghiệp có cảm biến đã thu thập rất nhiều thông tin giúp có thể điều chỉnh sai
biệt theo từng mét việc gieo hạt, xử lý, tưới tiêu, v.v.. Đầu năm 2014, nhà sản
xuất hạt giống Monsanto và nhà sản xuất máy kéo John Deere, mỗi công ty đều đã đề xuất người nông dân vùng Trung Tây nước Mỹ
truyền trực tiếp các thông số này đến các máy chủ của họ để xử lý.
 |
| Mary Kay Thatcher |
Các
nhà lãnh đạo của Liên minh châu Âu còn không thoáng nghĩ đến những ý tưởng như vậy. Tháng 10 năm 2015, một sinh viên
người Áo đệ trình một loạt các khiếu kiện
chống lại Facebook vì không tôn trọng quyền riêng tư đã dẫn đến việc vô hiệu
hóa một thoả thuận đã có từ hai mươi
năm trước cho phép chuyển dữ liệu cho các doanh nghiệp Mỹ (thoả thuận Safe Harbor). Lúc đó Liên minh châu Âu đã có thể buộc tập đoàn Web khổng lồ phải lưu
trữ thông tin cá nhân của người châu Âu trên Lục địa già. Nhưng ngược lại, họ đã
gấp rút ký kết, vào đầu năm 2016,
một thỏa thuận mới cho phép chuyển dữ liệu một cách tự động, phần mềm “Lá
chắn bảo mật” (Privacy
Shield) theo kiểu Orwellian, để đổi lấy sự đảm bảo của Giám đốc tình báo
quốc gia Mỹ rằng sẽ không thực hành bất cứ “sự
giám sát đại trà bừa bãi" nào
– hứa danh dự! Chỉ cần bật điện thoại di động lên là đã thực hành việc nhập-xuất dữ liệu mà không hề biết điều đó. Vào thời điểm
khi mà trận chiến chống lại thị trường lớn xuyên Đại Tây Dương đang tập hợp
hàng triệu đối thủ, thì việc tái khẳng định tự do thương mại điện tử đã không
gây ra một phản ứng cụ thể nào.
 |
| Jaron Lanier (1960-) |
Thứ
hai là hướng để các Nhà
nước nắm lại quyền kiểm soát. Kể từ đầu những năm 2010 tại Hoa Kỳ và từ việc
tăng cường chính sách thắt lưng buộc bụng, sự phẫn nộ chống lại làn sóng lớn trốn tránh
thuế của các doanh nghiệp công nghệ cao đã tăng lên. Bên lề các
thủ tục của Ủy ban châu Âu tiến hành chống
lại Google và nhiều cuộc điều tra gian lận khác nhau ở cấp độ quốc gia, ở Pháp
đã nảy sinh ý tưởng đánh thuế các doanh nghiệp công nghệ trên giá trị được tạo
ra từ các dữ liệu cá nhân. Trong một báo cáo của Pháp về chính sách thuế của
ngành kỹ thuật số, các quan chức cấp cao Nicolas Colin và Pierre Collin chủ
trương rằng “nước Pháp phải giành lại quyền đánh thuế trên tiền lời có nguồn
gốc là “lao động miễn
phí”
của người dùng Internet định cư trên lãnh thổ Pháp” theo
nguyên tắc “kẻ săn mồi-kẻ trả
tiền[9]”.
 |
| Antonio Casilli (1972-) |
Trong
các lĩnh vực giao thông vận tải, y tế và năng lượng, các thông tin đại trà cho đến nay chỉ được dùng để
phổ nhạc chính sách thắt lưng buộc bụng bằng cách tiết kiệm. Các thông tin này cũng
có thể góp phần vào việc cải thiện sự dịch chuyển của người dân thành thị, hệ
thống chăm sóc y tế, phân bổ nguồn năng lượng, giáo dục. Thay vì chuyển thông tin theo
mặc định sang bên kia Đại Tây Dương, các thông tin này có thể giao cho
một cơ quan dữ liệu quốc tế dưới sự bảo trợ của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và
Văn hóa Liên Hiệp Quốc (UNESCO). Các quyền truy cập có phân biệt sẽ phân tầng khả năng tham vấn và sử dụng: tự động đối với những cá
nhân có liên quan; miễn phí nhưng ẩn
danh đối với các đoàn thể địa phương, các cơ quan nghiên cứu và thống kê công;
có thể đối với những người thúc đẩy các dự án tiện ích
tập thể phi thương mại.
Ngược
lại, việc các tác nhân tư nhân tiếp cận nguồn nguyên liệu thô quý giá sẽ có
điều kiện và có trả tiền: ưu tiên cho công chúng, và không còn ưu tiên cho
thương mại. Một đề xuất có liên quan, nhưng được xem xét ở cấp độ quốc gia, theo quan điểm chủ quyền quốc gia, đã được nêu chi tiết vào
năm 2015.[11] Một cơ quan quốc tế sẽ, ngay lập tức, có lợi thế tập hợp lại, xung
quanh những chuẩn mực nghiêm ngặt, một tập hợp những nước nhạy cảm với các vấn
đề bảo mật và mong muốn tranh cãi quyền bá chủ của Mỹ.
Một cơn giận nhắm sai đối tượng
 |
| Evgeny Morozov (1984-) |
Vấn đề
đặt ra không còn là liệu có xuất hiện một cuộc tranh luận xung quanh vấn đề
kiểm soát các nguồn tài nguyên kỹ thuật số hay không, mà là liệu các lực lượng
tiến bộ có tham gia vào cuộc đối đầu này hay không. Những yêu sách như việc
chiếm hữu trở lại có tính dân chủ các phương tiện truyền thông trực tuyến, giải
phóng lao động kỹ thuật số, quyền sở hữu
và quyền sử dụng xã hội hóa các dữ liệu sẽ tiếp nối một cách logic cuộc
đấu tranh đã có từ hai thế kỷ qua. Và làm thất bại tâm lí bó tay mang
tính định mệnh luận, chắc chắn sẽ đặt tương lai vào nơi giao nhau giữa Nhà
nước giám sát và thị trường săn mồi.
Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch
[1] Bruce Schneier, Data and Goliath. The Hidden Battles to Collect Your Data and Control Your World, W. W. Norton and Company, New York, 2015. ↩
[2] Dallas W. Smythe, “On the audience commodity and its work” , dans In Dependency Road: Communications, Capitalism, Consciousness, and Canada, Ablex, Norwood (États-Unis), 1981.↩
[3] Kurt Wagner, “You’re more valuable to Facebook than ever before“, Re/Code, 27 juillet 2016.↩
[4] Cf. notamment la revue en ligne Triple C.↩
[5] Trebor Scholz (sous la dir. de), Digital Labor. The Internet as Playground and Factory, Routledge, New York, 2012. ↩
[6] Chuck Tannert, “ Could your personal data subsidize the cost of a new car ?“, The Drive. com, 18 juillet 2016. ↩
[7] Dan Charles, “ Should farmers give John Deere and Monsanto their data ?“, NPR. org, 22 janvier 2014.↩
[8] Jaron Lanier, Who Owns the Future?, Simon & Schuster, New York, 2013. ↩
[9] Nicolas Colin et Pierre Collin, Mission d’expertise sur la fiscalité de l’économie numérique, La Documentation française, Paris, 2013. ↩
[10] Dominique Cardon et Antonio A. Casilli, Qu’est-ce que le Digital Labor?, INA Éditions, Paris, 2015. Lire Mona Chollet, “Le revenu garanti et ses faux amis“, Le Monde diplomatique,, juillet 2016. ↩
[11] Pierre Bellanger, “Les données personnelles: une question de souveraineté” , Le Débat, no 183, Paris, janvier-février 2015. ↩
[12] Evgeny Morozov, Le Mirage numérique. Pour une politique du Big Data, Les Prairies ordinaires, Paris, 2015. Lire aussi Thomas Frank, “Les démocrates américains envoûtés par la Silicon Valley “, Le Monde diplomatique, mars 2016. ↩