TÀI CHÍNH HÓA ĐỜI SỐNG
Hình ảnh từ https://en.wikipedia.org/wiki/Marrakesh
Một bài viết gần đây về BlockChain [chuỗi khối hay công nghệ chuỗi khối] đã xuất hiện trên phiên bản tiếng Ý của trang Motherboard của công ty truyền thông Vice, châm ngòi cho một loạt những cuộc nói chuyện thú vị, và nhanh chóng có một bài viết khác tiếp nối.
Trong bài viết này, tôi được mời nêu ý kiến về những điều đã xảy ra với các loại BlockChain và tiền mã hóa (cryptocurrency) từ quan điểm của một tổ chức mà tôi lãnh đạo (HER, Human Ecosystems Relazioni), đây là một tổ chức đề cập đến các vấn đề dữ liệu, những mối liên kết phức tạp giữa khoa học, công nghệ, xã hội, thiết kế và nghệ thuật, cũng như các hệ quả về xã hội, chính trị, văn hóa, tâm lí của các kết nối và tương tác này.
Trong công việc của tôi, hàng ngày, tôi đối mặt với nhiều quan điểm trái ngược phải xử lí những tác động do dữ liệu, các loại blockchain và tiền điện tử gây ra này, với đủ kiểu chủ thể từ những người cực giỏi kĩ thuật, cho đến các nhà kinh doanh (entrepreneur) và nhà đầu tư, từ những nhà hoạch định chính sách cho đến những người chắc chắn là những người “bình thường” - những người cần phải hiểu một tác phẩm nghệ thuật có sử dụng blockchain là gì, hoặc những người liên quan đến văn hóa, các bảo tàng, khu dân cư của thành phố. Những người - dù có thích hay không thích nó - vẫn phải làm việc với những công nghệ và ứng dụng các công nghệ này. Mà chúng thì quá đa dạng.
Tôi dành cho blockchain niềm ngưỡng mộ cao nhất của mình. Nó có thể là công nghệ có tiềm năng cao nhất cho sự đổi mới và biến đổi triệt để ngày nay. Với tất cả các giới hạn và vấn đề của nó.
Sự phê phán của tôi không phải về mặt kĩ thuật, mà là về mặt tâm lí.
Nó di chuyển qua lại giữa miền nhận thức và hiểu biết về thực tế.
Trong miền này — đây là một trong những quá trình tâm lí mà con người và những người thân của họ tham gia vào và chia sẻ với nhau khi họ giải thích thế giới để hiểu cách định hướng bản thân và cách hành động trong thế giới đó — các công nghệ như Blockchain là một thảm họa.
Tại sao lại như thế?
Một mặt, chúng là một tác nhân rất mạnh mẽ hướng đến “giao dịch hóa đời sống”, thực tế là tất cả các yếu tố trong cuộc sống của chúng ta đang dần biến thành các giao dịch.
Điều này trùng với thực tế là chúng đã được “tài chính hóa”. Tất cả mọi thứ, bao gồm cả các mối quan hệ lẫn cảm xúc của chúng ta, đều dần dần được giao dịch hóa/tài chính hóa, và Blockchain biểu trưng cho đỉnh điểm của xu hướng này. Điều này đã trở thành một vấn đề cho tính không chính thức (informality), cho khả năng phạm quy (transgression), cho sự chuẩn mực hóa (normation) và bình thường hóa các cuộc xung đột, do đó, trong tương lai, có thể là vấn đề cho các quyền tự do và cơ bản của chúng ta, và cho khả năng nhận thức về chúng của chúng ta (bởi vì chúng ta đang nói về các hệ quả về mặt tâm lí).
Mặt khác, chúng chuyển sự chú ý vào thuật toán (algorithm), vào hệ thống, vào bộ khung. Thay vì hỗ trợ và duy trì sự cần thiết và văn hóa thiết lập tính cùng chịu trách nhiệm giữa những con người với nhau, các hệ thống này lại chứa đựng “niềm tin” theo các phương thức có tính quy trình. Theo các phương thức kĩ thuật. Do đó, sự cần thiết của niềm tin (và, do đó, dựa trên trách nhiệm đặt niềm tin, dựa trên các mối quan hệ của con người) dần dần biến mất.
Cho nên, cùng với nó, là sự biến mất của xã hội. Xã hội được xây dựng một cách tích cực và có ý thức từ những người tự do ra quyết định xem liệu có nên tin tưởng lẫn nhau hay không, và họ cũng đồng ý với nhau về các thể thức đặt niềm tin này.
Những gì còn lại chỉ là sự tiêu dùng các sản phẩm và dịch vụ. An toàn, minh bạch và tất cả. Nhưng chỉ thuần túy là sự tiêu dùng được giao dịch hóa. Xã hội cáo chung, và công dân cũng vậy: chúng ta trở thành công dân không có căn cước rõ ràng, của mạng lưới, của thuật toán.
Những vấn đề ở đây không phải là về kĩ thuật, mà là về tâm lí, về nhận thức. Và, do đó, còn nghiêm trọng hơn.
Công nghệ không trung lập
Tôi có thể sử dụng một cái búa để đóng đinh hoặc đập vào đầu bạn, đó là sự thật. Nhưng điều cũng đúng là ngay khi tôi có cây búa trong tay, mọi thứ đều bắt đầu trông giống cây đinh.
Điều này cũng diễn ra tương tự với các loại Blockchain. Ngay khi tôi bắt đầu sử dụng chúng, ngay khi tôi bắt đầu hình dung thế giới thông qua chúng, mọi thứ đều bắt đầu trông giống như một giao dịch, như một thứ gì đó “có khả năng token hóa”. Và đây là một thảm họa, theo nghĩa cổ xưa của từ này (dis-aster, không có những vì sao dẫn đường).
Công nghệ tạo ra chúng ta cũng chẳng kém gì chúng ta tạo ra công nghệ.
Một mặt, chúng ta bắt đầu thiết kế các hệ thống hoàn toàn cởi mở và rõ ràng. Từ một phía, đó là điều tốt, và ở phía khác, là một thứ đầy vấn đề (trừ khi sự rõ ràng hoàn toàn của kịch bản “Vòng Tròn” là điều mà chúng ta cảm thấy thoải mái.)
Từ một quan điểm khác, các hệ thống này đang dần dần được gắn liền với các hệ thống căn cước, điều này có nghĩa là tất cả những lợi thế và sự tự do bắt nguồn từ thực tế rằng căn cước số (digital identity) là thứ gì đó không hề đơn nghĩa và cố định đang tiến đến chỗ biến mất. Hãy tạm biệt các căn cước vô danh, tạm thời, được dùng chung, có tính đa diện, và có nhiều căn cước. Hãy tạm biệt mọi sự tự do đi cùng với chúng.
Nguồn gốc của chúng chính là nằm ở các hệ thống “quốc tịch” (không nằm ở “sự tồn tại”, cũng không nằm ở “quyền cư trú”) vốn thực sự không đáng tin, “không có nhu cầu tin tưởng”, mà ở đó niềm tin nằm trong mạng đồng đẳng, trong sự tự động hóa, trong thuật toán.
Các thể chế và những người khác biến mất, chúng được thay bằng thuật toán. Ai mà biết được niềm tin ở đâu! Nó có ở khắp nơi, trải rộng, trong mạng đồng đẳng. Điều đó có nghĩa là nó không ở bất kì đâu, và cũng không thuộc về bất cứ ai.
Theo một cách kì lạ, nó giống như các tổng đài: chúng không thực sự hữu ích đối với khách hàng, và chúng hoàn toàn chỉ phục vụ mục tiêu tối thiểu hóa sự phiền toái cho các công ty, cho phép khách hàng thao tác nhanh chóng trên các “quy trình” (đó là từ đồng nghĩa với thuật toán), và giúp các công ty né tránh những phản hồi và tác động thực, theo các điều khoản của riêng họ nằm ngoài các quy trình.
Đây là tất cả những quá trình tách một người ra khỏi người khác, khỏi các thể chế, tổ chức, công ty thông qua Quy trình.
Công dân của mọi nơi. Công dân của không nơi nào và không gì cả.
Từ quan điểm triết học và tâm lí học, điều này tương ứng với một sự bổ sung có tác động mạnh vào một quá trình đã diễn ra trên quy mô lớn: sự giao dịch hóa đời sống.
Tất cả mọi thứ đều đang trở thành giao dịch: các mối quan hệ, cảm xúc và sự biểu cảm của chúng ta; các phương thức sản xuất, mua bán và chuyển giao tri thức của chúng ta; sự giao tiếp; mọi thứ.
Ngay khi mỗi thứ trên trở thành đối tượng của một dịch vụ, chúng trở thành các giao dịch: chúng trở thành một nguyên tử của một quy trình.
Bởi vì đây là định nghĩa cho một giao dịch: một nguyên tử trong một quy trình, trong một thuật toán. Thực tế là điều này bao gồm các giao dịch được thiết kế, theo một mô hình kinh doanh, hoạt động, chiến lược, marketing nhất định.
Điều này có nghĩa rằng khi nhiều mối quan hệ, cảm xúc, biểu hiện, tri thức, thông tin liên lạc và mọi thứ khác của chúng ta đều trở thành giao dịch, chúng cũng trở thành các nguyên tử của những mô hình kinh doanh có các hình thức, sự công nhận, mức độ tự do (freedom) và quyền tự do (liberty) do các mô hình đó thiết lập.
Với Mạng lưới các thiết bị kết nối Internet (Internet of Things), các quá trình này cũng dẫn đến các đồ vật vốn hiện diện thường xuyên trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta, đến các yếu tố của môi trường và đến chính bản thân môi trường.
Điều này có nghĩa là chúng ta sẽ bị các giao dịch bủa vây, trong bản thân ta và mọi thứ quanh ta. Việc nghĩ đến cái gì đó không tương ứng với một giao dịch sẽ trở nên thật sự khó khăn.
Như đã nói ở trên: điều này sẽ mang lại các vấn đề về tính không chính thức, khả năng phạm quy và về sự tự do và các quyền của chúng ta.
Nhiều thứ trong số này sẽ hoàn toàn biến mất, khi chúng ta mất khả năng để nhận ra chúng nằm bên ngoài "quy trình" của giao dịch vốn bao hàm cả chúng. Cho dù đó là việc mua hàng hay sự biểu lộ cảm xúc, nó sẽ không tạo ra sự khác biệt.
Hơn nữa, khi nói về sự giao dịch hóa và những thứ tương tự, như tài chính hóa, vấn đề truy cập cũng sẽ nảy sinh từ thực tế rằng sẽ có một số lượng hạn chế các chủ thể sẽ có nguồn lực đủ để duy trì chi phí cho các giao dịch sự cần thiết để có các quyền và sự tự do, hoặc để tự họ kéo mình ra khỏi các quy trình. Và dĩ nhiên sẽ có những người không có các nguồn lực này.
Những nhận định này từ lâu đã không nằm trong các cuộc thảo luận đang diễn ra về các công nghệ mới. Những hacker, nhà hoạt động xã hội, nhà nghiên cứu, triết gia, nhà nhân học, cũng như bản thân các chính phủ, tổ chức, công ty và ngân hàng đang nói về blockchain. Tuy nhiên không có mối quan ngại nào ở trên được đưa vào những chương trình nghị sự. Có một câu chuyện đơn điệu, duy nhất được diễn giải cho các hoạt động xã hội, việc kinh doanh, quản trị, khai thác.
Các khoản đầu tư, từ bên trên (với các chính phủ, tổ chức tài chính, nhà đầu tư) và bên dưới (với các hoạt động quần chúng, sự truyền bá Phúc âm (evangelism), hoạt động xã hội và cũng với ham muốn khai thác để tiếp cận các quỹ và nguồn lực, để từ bỏ tình trạng khủng hoảng) đang diễn ra.
Và chúng ta vẫn phải xem xét.
Blockchain là câu trả lời thăm dò đầu tiên trong hàng năm trời cho các mô hình tập trung mà chúng đang điều khiển chúng ta trong thực tế hôm nay, mặc dù chúng ta có thảo luận về năng lượng, môi trường, tài chính, phúc lợi, [hay] sự cai trị.
Blockchain chính là sự phân phối quyền lực.
Tuy nhiên, sự phân phối này cũng là điểm yếu của nó, nếu mục tiêu của chúng ta là cùng nhau tạo nên một xã hội có nhiều sự tự do, sự đoàn kết và các cơ hội cho nhiều mối quan hệ, cảm xúc, giao tiếp và tri thức.
Bởi vì sự phân phối quyền lực này không đòi hỏi lương tâm và dục vọng, cũng như trách nhiệm của những thứ này. Bởi vì những thứ này nằm ở trong thuật toán, không phải ở trong bản thân và các mối quan hệ của ta.
Không phải thuật toán phục vụ ta, và những gì ta muốn. Chính thuật toán biến ta thành chính nó, làm cho ta trở nên giống nó.
Ta có thể làm gì?
Điều quan trọng nhất mà ta có thể làm là, có lẽ, ta cần phải nhận ra rằng đây không phải là các vấn đề công nghệ hay kĩ thuật.
Thiết kế chỉ dẫn đến một điểm nhất định. Thiết kế và việc sản xuất các dịch vụ, sản phẩm và thiết bị không dẫn đến một loạt các vấn đề mang tính thẩm mỹ, tâm lí và liên quan đến sự nhạy cảm và trí tưởng tượng.
Chẳng hạn như, theo cách làm của mình, chúng tôi thường nói về Cảnh tượng Thông tin Thứ ba [Third Infoscape], bắt nguồn từ khái niệm Cảnh quan Thứ ba [Third Landscape].
Như trong Cảnh quan Thứ ba: “kĩ thuật viên” nhìn thấy “cỏ dại”, Cảnh tượng Thông tin Thứ ba nhìn thấy cơ hội, tính đa dạng sinh học, một phương tiện truyền thông nguồn mở là nơi chứa đựng tương lai của hành tinh, tuy nó không đòi hỏi năng lượng để duy trì nhưng nó tạo ra năng lượng, thực phẩm, tri thức, các mối quan hệ.
Như Marco Casagrande miêu tả, toàn bộ vùng lãnh thổ trở thành một dạng tri thức, với tất cả các cuộc xung đột, bất hòa và đa ngôn ngữ. Đây không phải là một tầm nhìn mang tính giao dịch (hoặc đang giao dịch hóa). Đây chính là một thứ mà dữ liệu và thông tin không được trình bày theo dạng hình học, một cách có hình thức, như trong các khu vườn, mà giống như các khu rừng và thiên nhiên hoang dã hơn, ở đó nhiều dạng kích thước, ranh giới, lớp lang và sự diễn giải cùng tồn tại thông qua sự ham muốn, mối quan hệ và sự tương tác phức tạp chứ không phải qua thiết kế.
Nó là một loại hình công nghệ khác biệt, một loại hình khoa học khác biệt, với một trí tưởng tượng khác biệt để hỗ trợ cho nó.
Cảnh tượng Thông tin Thứ ba, giống như Cảnh quan Thứ ba, không phải là vấn đề của công nghệ hoặc kĩ thuật. Mà đó là vấn đề của sự nhạy cảm, trí tưởng tượng và tính thẩm mỹ.
Vấn đề ở đây là gì? Đó là khoa học và dữ liệu hiện nay. Thứ ta đang sử dụng là một thứ gì đó tuyệt đối và khó thay đổi. Là một xã hội, chúng ta đang dùng Khoa học và Dữ liệu như ngày xưa ta đã từng dùng Tôn giáo và Phép thuật.
Blockchain là một hệ quả trực tiếp của việc này.
Đó là quy trình “giải phóng” chúng ta khỏi niềm tin, khỏi việc phải tin, khỏi việc phải tin người khác. Nó buộc bạn phải tin, bởi vì nó chính là thuật toán thể hiện niềm tin. Và, bằng cách này, bằng cách buộc bạn trở nên giống nó, nó đã biến đổi tất cả thành giao dịch.
Để làm cho niềm tin đó tồn tại, nó biến đổi tất cả thành chính bản thân nó.
 |
| Salvatore Iaconesi (1973-) |
Chúng ta cần thay đổi tính nhạy cảm và trí tưởng tượng chứ không phải các dịch vụ rắc rối này.
Người sáng lập Art is Open Source [Nghệ thuật là Nguồn Mở], trung tâm nghiên cứu độc lập Human Ecosystems [Hệ sinh thái Con người] và Nefula [near future design laboratory - phòng thí nghiệm thiết kế tương lai gần]. [Nhiệm vụ của các tổ chức này là] tái tạo thế giới thông qua các công nghệ phổ biến.
Hồ Thị Thu Hiền, Nguyễn Thị Trà Giang dịch
Nguồn: The Financialization of Life, Startups Venture Capital, Sep 3, 2017.
