28.12.20

Edgar Morin: “Chúng ta phải chung sống với sự bất trắc”

EDGAR MORIN: “CHÚNG TA PHẢI CHUNG SỐNG VỚI SỰ BẤT TRẮC”

Francis Lecompte

Ian HANNING/REA

Giữa đại dịch, nhà triết học Edgar Morin vẫn trung thành với tầm nhìn tổng thể của mình về xã hội. Ông nói với chúng tôi, cuộc khủng hoảng dịch bệnh dạy chúng ta hiểu rõ hơn về khoa học và cách sống chung với sự bất trắc, để tìm lại một dạng thức nhân văn. Cuộc phỏng vấn này được xuất bản vào tháng Tư, là một trong mười bài báo được đọc nhiều nhất trên trang web của chúng tôi trong năm nay.

Đại dịch coronavirus đã đưa khoa học trở lại trung tâm của xã hội một cách mạnh mẽ. Liệu khoa học sẽ biến đổi từ chuyện này?

Edgar Morin: Điều làm tôi ngạc nhiên là phần lớn công chúng coi khoa học là một danh mục những chân lý tuyệt đối, những khẳng định không thể bác bỏ. Và mọi người yên tâm khi thấy vây quanh tổng thống là một hội đồng khoa học. Nhưng điều gì đã xảy ra? Rất nhanh chóng, người ta nhận ra rằng các nhà khoa học này đang bảo vệ những quan điểm rất khác nhau, và đôi khi trái ngược nhau, cho dù đó là các biện pháp phải thực hiện, các giải pháp ý tế mới khả dĩ ứng phó tình trạng khẩn cấp, xác nhận loại thuốc này hay loại thuốc kia có hiệu lực, thời gian thực hiện các thử nghiệm lâm sàng… Tất cả những tranh cãi này gây ra sự nghi ngờ trong tâm trí người dân.

Ý ông là công chúng có nguy cơ mất niềm tin vào khoa học?

Gaston Bachelard (1884-1962)
Karl Popper (1902-1994)

E.M.: Không, nếu mọi người hiểu rằng khoa học tồn tại và tiến bộ thông qua tranh biện. Chẳng hạn, các cuộc tranh luận xung quanh chloroquine đã cho phép đặt ra lựa chọn giữa sự khẩn cấp và thận trọng. Thế giới khoa học đã từng biết đến những tranh biện gay gắt khi AIDS lần đầu tiên xuất hiện vào những năm 1980. Điều mà các triết gia về các khoa học đã cho chúng ta thấy một cách chính xác là tranh luận đối kháng là một phần không thể tách rời trong nghiên cứu. Thậm chí, nghiên cứu cần sự tranh biện để tiến bộ.

Thật không may, rất ít nhà khoa học đã đọc Karl Popper, người đã xác lập rằng một lý thuyết chỉ có tính khoa học khi nó có thể bị phản bác, Gaston Bachelard, người đặt ra vấn đề về tính phức hợp của tri thức, hay Thomas Kuhn, người đã chỉ ra rõ ràng rằng lịch sử khoa học là một quá trình đứt gãy như thế nào. Quá nhiều nhà khoa học không biết tới sự đóng góp của những nhà nhận thức luận vĩ đại này và vẫn làm việc theo quan điểm giáo điều.

Sylvain Lefevre/Getty Images/AFP

Liệu cuộc khủng hoảng hiện nay có thể làm thay đổi quan điểm khoa học này không?

E.M.: Tôi không thể nói trước được, nhưng tôi hy vọng rằng nó sẽ giúp cho thấy khoa học là một thứ phức hợp hơn chúng ta nghĩ đến mức nào – cho dù ta đứng về phía những người xem khoa học như một danh mục các giáo điều, hay về phía những người chỉ coi các nhà khoa cũng như nhưng nhân vật Diafoirus (lang băm trong vở kịch Le Malade imaginaire của Molière, BTV) liên tục mâu thuẫn với nhau ...

Khoa học là một thực tại nhân sinh, cũng giống như nền dân chủ, nó dựa trên các cuộc tranh luận về các ý tưởng, cho dù các phương thức kiểm chứng của nó chặt chẽ hơn. Mặc dù vậy, các lý thuyết lớn được chấp nhận có xu hướng trở nên bị giáo điều hóa, và các nhà cách tân lớn luôn vất vả trong việc làm cho những khám phá mới của họ được công nhận. Do đó, giai đoạn mà chúng ta đang trải qua ngày hôm nay có thể là thời điểm thích hợp để khiến người dân và chính các nhà nghiên cứu nhận thức được sự cần thiết phải hiểu rằng các lý thuyết khoa học không phải là tuyệt đối, như các giáo điều của các tôn giáo, nhưng mang tính phân hủy sinh học ...

Thảm họa sức khỏe, và tình trạng cách ly chưa từng có mà chúng ta hiện đang trải qua: theo ông thì điều gì đáng chú ý nhất?

E.M.: Không cần thiết phải tạo ra thứ bậc giữa hai tình huống này, vì chúng đã diễn ra theo thứ tự thời gian và dẫn đến một cuộc khủng hoảng có thể nói là trên bình diện nền văn minh, vì cuộc khủng hoảng này buộc chúng ta phải thay đổi hành vi và thay đổi cuộc sống của chúng ta, ở cấp độ địa phương cũng như toàn cầu. Tất cả là một tổng thể phức hợp. Nếu chúng ta muốn xem xét nó theo quan điểm triết học, chúng ta phải cố gắng tạo ra mối liên hệ giữa tất cả những cuộc khủng hoảng như thế này và suy tư về sự bất trắc, vốn là đặc điểm chính trong đó.

Những gì thú vị là trong cuộc khủng hoảng coronavirus này, chúng ta vẫn chưa có gì chắc chắn về nguồn gốc của virus, cũng như về các biến thể khác nhau của nó, các cộng đồng dân chúng bị lây nhiễm, mức độ sự độc hại ... Cũng thế, chúng ta đang phải sống với sự thiếu chắc chắn về tất cả hậu quả của dịch bệnh trên mọi lĩnh vực, xã hội, kinh tế ...

Nhưng theo ông, những thiếu chắc chắn này này tạo ra điều gì, sự liên hệ giữa tất cả những khủng hoảng thế này?

E.M.: Bởi vì chúng ta phải học cách chấp nhận chúng và sống chung với chúng, trong khi nền văn minh của chúng ta đã nhồi sọ chúng ta về nhu cầu liên quan đến những điều chắc chắn ngày càng nhiều về tương lai, mà thường là ảo tưởng, đôi khi là phù phiếm, khi người ta mô tả cho chúng ta một cách chính xác những gì sắp xảy ra vào năm 2025! Sự xuất hiện của vi rút này nhắc nhở chúng ta rằng sự bất trắc vẫn là một phần không thể tước bỏ nơi thân phận con người. Tất cả các bảo hiểm xã hội mà bạn có thể đăng ký sẽ không bao giờ có thể đảm bảo rằng bạn sẽ không bị đau ốm hay bạn sẽ có một cuộc sống gia đình bên nhau hạnh phúc! Chúng ta cố gắng để quanh mình tối đa những điều chắc chắn, nhưng sống, đó là điều hướng con thuyền của mình trong biển cả đầy bất trắc, đi qua những hòn đảo nhỏ và rồi những quần đảo chắc chắn hơn, ở đó, chúng ta có thể tiếp nhiên liệu ...

Đây có phải là nguyên tắc sống của riêng ông?

Martin Heidegger (1889-1976)

E.M.: Đó đúng hơn là kết quả trải nghiệm của tôi. Tôi đã chứng kiến ​​rt nhiu s kin không lường trước được trong cuc đời mình - từ cuộc kháng chiến của Xô viết vào những năm 1930 đến khi Liên Xô sụp đổ, chỉ để nói về hai sự kiện lịch sử khó xảy ra trước khi chúng đến - đó là một phần trong cách mà tôi tồn tại. Tôi không sống trong khắc khoải lo lắng triền miên, nhưng tôi chờ những biến cố tai ương mức độ nặng hay nhẹ xảy ra. Tôi không nói rằng tôi đã thấy trước dịch bệnh hiện tại, nhưng tôi nói chẳng hạn cách đây nhiều năm rằng với sự suy thoái của sinh quyển, chúng ta phải chuẩn bị cho các thảm họa. Vâng, điều này thuộc về triết lý của tôi: “Bạn hãy chờ những điều bất ngờ.

Ngoài ra, tôi lo lắng về số phận của thế giới sau khi đã hiểu khi đọc Heidegger vào năm 1960, rằng chúng ta đang sống trong kỷ nguyên hành tinh, sau đó vào năm 2000, rằng toàn cầu hóa là một quá trình có thể gây ra nhiều tác hại cũng như đem lại những ích lợi. Tôi cũng quan sát thấy rằng sự bùng nổ không kiểm soát của sự phát triển kinh tế-kỹ thuật, được thúc đẩy bởi một cơn khát lợi nhuận không giới hạn và bởi một chính sách tân tự do tổng quát, đã trở nên có hại và gây ra các cuộc khủng hoảng dưới mọi hình thức ... Kể từ lúc đó, tôi chuẩn bị tinh thần để đối mặt với những bất ngờ, những biến động.

Ian HANNING/REA

Liên quan đến nước Pháp, ông đánh giá thế nào về việc quản lý dịch bệnh của các cơ quan công quyền?

E.M.: Tôi rất tiếc vì một số nhu cầu đã bị từ chối, chẳng hạn như đeo khẩu trang, là chỉ để ... che đậy việc là lúc bây giờ không có khẩu trang! Người ta cũng nói: xét nghiệm là vô ích, cũng chỉ để che đậy điều mà người ta cũng không có nốt. Sẽ là con người khi thừa nhận những sai lầm đã phạm và người ta sẽ sửa chữa chúng. Có trách nhiệm còn phải thừa nhận sai lầm của mình. Khi nói xong điều đó, tôi đã quan sát thấy rằng, ngay từ bài phát biểu đầu tiên về khủng hoảng, Tổng thống Macron không chỉ nói về các công ty mà còn nói về những người làm công ăn lương và những người lao động. Đây là một thay đổi đầu tiên! Hy vọng rằng cuối cùng ông ấy sẽ tự giải phóng mình khỏi thế giới tài chính: tổng thống thậm chí còn đề cập đến khả năng thay đổi mô hình phát triển ...

Vậy chúng ta có đang hướng tới sự thay đổi kinh tế không?

E.M.: Hệ thống của chúng ta dựa trên tính cạnh tranh và lợi nhuận thường gây ra những hậu quả nghiêm trọng liên quan đến điều kiện lao động. Chuyện phải tiến hành hàng loạt các công việc từ xa do vấn đề cách ly có thể giúp thay đổi cách thức hoạt động của các công ty vẫn còn được tổ chức theo cách quá thứ bậc hay độc đoán. Cuộc khủng hoảng hiện tại cũng có thể đẩy nhanh sự quay trở lại nền sản xuất địa phương và sự từ bỏ tất cả hình thức công nghiệp dùng một lần rồi vứt bỏ này, bằng cách trả lại việc làm cho các nghệ nhân và các cơ sở buôn bán địa phương. Trong thời điểm mà các công đoàn bị yếu đi rất nhiều, thì đó là tất cả những hành động tập thể có thể dựa vào để cải thiện các điều kiện lao động.

Có phải chúng ta đang trải qua một sự thay đổi chính trị, khi mà mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể đang biến đổi?

E.M.: Lợi ích cá nhân đã chi phối mọi thứ, và giờ thì sự đoàn kết đang hồi sinh. Hãy nhìn vào thế giới y tế: lĩnh vực này đã từng trong tình trạng bất đồng và bất mãn sâu sắc, nhưng, đối mặt với đám đông bệnh nhân, nó cho thấy sự đoàn kết phi thường. Ngay cả khi bị cách ly ở nhà, dân chúng cũng thấu hiểu các y bác sĩ bằng cách vỗ tay vào các buổi tối tất cả những người cống hiến hết mình và làm việc cho dân chúng. Đó chắc chắn là một thời điểm tiến bộ, ít nhất là ở cấp độ quốc gia.

Thật không may, chúng ta không thể nói về sự thức tỉnh của tình đoàn kết nhân loại hay đoàn kết trên hành tinh này. Tuy nhiên, chúng ta, những con người của tất cả các quốc gia, trước đây đã phải đứng trước những vấn đề giống nhau khi đối mặt với sự suy thoái môi trường hay chủ nghĩa hoài nghi về kinh tế. Trong khi hiện tại, từ Nigeria đến New Zealand, tất cả chúng ta đều phải chịu cách ly ở nhà, chúng ta nên ý thức rằng số phận của chúng ta gắn liền với nhau, cho dù chúng ta muốn hay không. Đây có thể là thời điểm để làm mới lại chủ nghĩa nhân văn của chúng ta, bởi vì chừng nào chúng ta chưa xem nhân loại là một cộng đồng chung số phận, thì chúng ta không thể thúc đẩy các chính phủ hành động theo hướng đổi mới.

Là nhà triết học, ông có thể dạy chúng tôi điều gì đó để vượt qua thời gian dài bị cách lý ở nhà thế này không?

E.M.: Đúng là đối với nhiều người trong chúng ta, những người quen sống bên ngoài trong phần lớn thời gian, thì việc bị cách ly đột ngột thế này có thể là một sự phiền toái khủng khiếp. Tôi nghĩ đây có thể là một cơ hội để suy ngẫm, để tự hỏi điều gì là phù phiếm hoặc không cần thiết trong cuộc sống của chúng ta. Tôi không nói rằng sự khôn ngoan là ở trong phòng của bạn cả đời, nhưng liệu đó có phải là việc chỉ dựa vào cách tiêu thụ hoặc ăn uống không. Có lẽ bây giờ là lúc bạn nên buông bỏ tất cả những gì thuộc về thứ văn hóa công nghiệp này với những tệ hại mà chúng ta biết, đây là thời điểm để giải độc chúng. Đây cũng là dịp để chúng ta nhận thức một cách lâu dài về những chân lý nhân văn mà tất cả chúng ta đều biết, nhưng lại bị chôn vùi trong tiềm thức của chúng ta: ước rằng tình yêu, tình bạn, sự nối kết hiệp thông, sự đoàn kết là những gì làm nên phẩm chất của đời sống.

Nguyễn Khánh Trung chuyển ngữ

Nguồn:Edgar Morin: “Nous devons vivre avec l’incertitude””, CNRS Le Journal, 6.4.2020.

----

Bài có liên quan:

Edgar Morin: “Cơn khủng hoảng này khiến chúng ta tự vấn về lối sống, về các nhu cầu thực của chúng ta đang bị che khuất bởi những tha hoá của đời thường”

Print Friendly and PDF