TIỀN CÓ ĂN MẤT NÃO CHÚNG TA KHÔNG?
Những cái đầu của chúng ta đã to ra trong suốt hai triệu năm. Nhưng mười nghìn năm trở lại đây, chúng lại đang bé đi. Có phải ngày Tận thế Zombie-Tiền đang đến gần chúng ta?
Steve Roth
“Phát minh này sẽ sinh ra chứng hay quên trong tâm trí những ai học cách sử dụng nó bởi vì họ không luyện tập trí nhớ của mình. Sự tin tưởng vào việc ghi chép, thứ được sản sinh ra bởi các tác nhân bên ngoài chứ không phải là một phần của chính họ, sẽ không khuyến khích việc sử dụng trí nhớ của riêng họ bên trong mình. Ngươi đã phát minh ra một thần dược không phải cho trí nhớ, mà cho sự nhắc nhở”.
- Thamus, Vua Ai Cập, gửi đến thần sáng tạo Theuth, từ truyện ngụ ngôn kỳ lạ của Socrates trong Phaedrus của Plato[*]
Bộ não con người đã trở nên nhỏ hơn trong suốt mười hoặc hai mươi nghìn năm qua.
Sau khi phát triển nhanh chóng trong vài triệu năm và tăng gấp đôi từ khoảng 750 đến 1.500 cm khối, bộ não con người đã teo lại khoảng 10% chỉ trong vòng hơn mười hoặc hai mươi thiên niên kỷ. (Vì vậy, chúng [bộ não] có lẽ đang nhỏ đi nhanh hơn 20 lần so với việc chúng đã lớn lên.) Hãy tưởng tượng bạn múc một muỗng kem từ não. Đó là khoảng kích cỡ của nó đấy.
Điều đó có nghĩa là gì? Khi không có vài sự hội lưu đáng chú ý nào của các đột biến tăng-cường-trí-não cách đây mười hoặc hai mươi nghìn năm (chưa được phát hiện cho đến nay), chúng ta phải thừa nhận trí nhớ của chúng ta và/hoặc năng lực xử lý (processing capacity) của nó kém hơn so với trước đây. Những bộ não lớn thì rất tốn kém để xây dựng và vận hành (ngoài việc giết chết rất nhiều bà mẹ khi sinh con), vì vậy, áp lực chọn lọc tự nhiên ưa thích những bộ não nhỏ hơn. Nhưng làm thế nào mà những sức ép đó dịch chuyển để làm biến đổi sự đánh đổi chi phí/lợi ích nhanh đến như vậy, chọn những bộ não nhỏ hơn và có lẽ là ít năng lực [xử lý] hơn?
Có khá nhiều lý thuyết và suy đoán nhằm giải thích việc biến mất chất xám trong bộ não chúng ta. Bạn có thể đọc thêm về chúng ở đây. Chưa có lý thuyết nào đạt được sự công nhận rộng rãi. Một vài lý thuyết còn bị bác bỏ một cách khá triệt để.
Tôi muốn đề xuất một lý thuyết khác: tiền đã làm điều đó với chúng ta.
Lời giải thích phổ biến nhất ngày nay cho sự mở rộng suốt hàng triệu năm của bộ não loài người là do nhu cầu kế toán xã hội (social accounting) đã dần lớn hơn và phức tạp hơn trong các tộc người. Theo dõi tất cả tương tác liên quan với tất cả những người đó trong suốt một cuộc đời là một nhiệm vụ đòi-hỏi-trí-nhớ-và-bộ-xử-lý. Thêm vào đó: việc trò chuyện phiếm, đứa con riêng ngỗ nghịch của ngôn ngữ — theo dõi những gì những người đó nói về những tương tác của tất cả những người khác. Những người có trí lực (brain power) đủ để kiểm soát trí nhớ đó (nhờ vậy mà “thắng” được trò chơi xã hội rối rắm) đã kết thúc với việc có thêm nhiều con cháu hơn. Và bùm: những bộ não lớn hơn.
Vậy vào lúc đó, điều gì đã diễn ra để làm giảm đi các nhu cầu và những lợi thế của trí lực? Đáp án chỉ trong một từ — việc ghi chép. Và trong những hình thức đầu tiên của nó, việc ghi chép chỉ bao gồm những bản khắc số đếm. Các loại hình khác nhau của bản khắc số đếm có nguồn gốc từ hàng chục nghìn năm về trước, và trở nên phổ biến trong mười hoặc hai mươi thiên niên kỷ qua. (Vì vậy việc xác định thời gian là phù hợp.) Các bản khắc số đếm này là các tài khoản số, sử dụng (các) đơn vị tài khoản nào đó để tính tổng giá trị của những hàng hóa đóng góp, các dịch vụ được cung cấp, những sản phẩm, các sự trao đổi hàng ngày, những của hồi môn, các sính lễ và vô số những tài sản khác. Các bản khắc số đếm sử dụng các đơn vị tài khoản tuỳ tiện tạo thành công nghệ kế toán xã hội mà chúng ta gọi là “tiền”. (Tất cả điều này xảy ra rất lâu trước khi tiền xu được phát minh, vào khoảng năm 700 TCN.) Chúng tôi nghĩ về một thứ gì đó được sinh ra đã tương tự như các bảng cân đối kế toán, mặc dù tất nhiên có sự khác biệt về mặt hình thức mà đã nổi lên rõ nét với kế toán kép. Chúng tôi thấy sự “tính tổng” và tương hỗ sau này tương tự ở một số loài động vật, nhưng ở mức độ thấp hơn nhiều.
Các bản khắc số đếm cung cấp một cách để theo dõi một số phần của các mối quan hệ và tương tác xã hội đó — cho và nhận, sở hữu và nợ — rõ ràng là một phần được coi là quan trọng, nếu không thì chúng đã không được viết ra. Những bản khắc số đếm về kế toán sẽ không giúp bạn nhớ được báo cáo của anh rể về những gì mà người anh họ thứ hai của bạn đã nói về bạn trai của chị gái bạn, nhưng chúng sẽ giúp bạn khỏi phải nhớ rằng anh ấy nợ bạn một thứ gì đó cho hai con lợn và một giạ khoai mỡ bạn đã cho anh ta ba năm trước.
Tiện ích giảm-tải-bộ-nhớ của việc ghi chép sau đó đã mở rộng ra cách đây 5.000 năm, khi nó bắt đầu bao gồm các từ — sự mở rộng vô hạn của ngôn ngữ tổ hợp.
Những người có bộ não nhỏ hơn biết tận dụng lợi thế của việc thuê ngoài công nghệ này có thể thành công như những người có bộ não lớn mà không phải hy sinh lượng calo (và sự sống của những bà mẹ sinh con) cho những bộ não lớn đó. Họ có nhiều con cháu hơn, và bộ não nhỏ hơn lan truyền trong dân số.
Nói tóm lại, công nghệ tiền (sau đó là việc ghi chép), được lưu truyền qua sự học tập văn hóa, đã thay đổi áp lực chọn lọc đối với sự tiến hóa của loài người. Tỷ lệ lợi-ích-trên-chi-phí của những bộ não lớn giảm xuống, vì vậy những bộ não trở nên nhỏ hơn.
Sự đồng-tiến hóa về văn hóa/di truyền này chính xác là những gì đã xảy ra với ruột già của chúng ta, vốn nhỏ theo tiêu chuẩn linh trưởng. Chúng ta đã tìm ra cách chế biến thực phẩm trước khi ăn, sử dụng phương pháp băm, nghiền, ngâm, cắt nhỏ, ... và đặc biệt là nấu chín. Những công nghệ này làm dễ tiêu hóa thức ăn của chúng ta và loại bỏ hoặc biến đổi nhiều chất độc mà các loài linh trưởng khác xử lý trong cơ thể chúng. Được lan toả và lưu truyền qua nhiều thế hệ thông qua việc học tập văn hóa — một năng lực bẩm sinh mà hầu như chỉ có ở con người — những thực hành văn hóa học được này khiến việc ruột già lớn hơn trở nên không cần thiết. Vì vậy, những cơ thể sử dụng ít tài nguyên hơn bằng cách phát triển và duy trì ruột già nhỏ hơn có xu hướng sống lâu hơn và có nhiều con cháu hơn. (Nhân tiện, ruột non không co lại; chiều dài đầy đủ của nó vẫn cần thiết để hấp thụ chất dinh dưỡng sau khi thức ăn bị phân hủy.)
Quá trình tương tự ảnh hưởng đến hầu hết mọi bộ phận của cơ thể chúng ta. Bởi vì những phát minh của chúng ta, cả về mặt công nghệ và xã hội — được chuyển giao và lan toả thông qua việc học tập văn hóa và tiến hóa văn hóa — chúng ta gần như chắc chắn yếu hơn nhiều so với tổ tiên chung của chúng ta với loài tinh tinh. (Một con tinh tinh đực trưởng thành đủ khỏe để bẻ gãy lưng một người đàn ông.) Cơ thể yếu ớt và kém hiệu quả của chúng ta đã cùng tiến hóa ra khỏi nền văn hóa của chúng ta đến mức nếu không có kiến thức và thực hành về văn hóa được chuyển giao, chúng ta đơn giản là không thể sinh tồn.
Có thể là — tốt hơn hay tệ hơn — chúng ta đã phát triển đến mức không thể sinh
tồn nếu không có tiền.
Đó có lẽ là một suy nghĩ đáng sợ hoặc không. Nhưng khi nói đến việc thuê
ngoài bộ não của chúng ta, hãy tự hỏi: bạn có thể nhớ số điện thoại của người
bạn thân nhất của mình mà không cần kiểm tra điện thoại thông minh của bạn
không?
Socrates đã khóc.
Một lối khác để nghĩ về điều này: chúng ta đã tự thuần hóa. Động vật đã thuần hóa có bộ não nhỏ hơn động vật hoang dã, có lẽ là do chúng đã thuê ngoài một số công-việc-trí-não của chúng — cho con người. Chúng ta đã thuê ngoài nó cho … những người khác, tập thể con người, “bộ óc tổ ong” (hive mind) thu thập, lưu giữ và chuyển giao việc học tập văn hóa cũng như các công nghệ được chuyển giao thông qua văn hóa. Chúng ta là những cỗ máy dạy và học tốt nhất của tự nhiên.
 |
Joseph Henrich (1968-)
Trẻ em ngày nay.
Ngày 22 tháng 8 năm 2016
STEVE ROTH
Steve
Roth là Nhà xuất bản của Evonomics.
Ông là một doanh nhân khởi nghiệp nối tiếp tại Seattle [Hoa Kỳ], đồng thời là một
nhà nghiên cứu về kinh tế học và tiến hóa. Ông viết blog về Asymptosis,
Angry Bear và Seeking Alpha. Twitter: @asymptosis.
Nguyễn Trần Trà Giang & Nguyễn Thị Thanh Trúc dịch
Nguồn: Did Money Eat Our Brains?, Evonomics, Aug 22, 2016.
[*]
Socrates đang nói, và Plato đang viết, trong một thời mà những thi sĩ vẫn có thể hát ca tất cả mười hai cuốn sách về chu trình Trojan từ trí nhớ (chúng ta có hai trong số những cuốn sách đó, Iliad và Odyssey). Nói một cách chính xác hơn, họ có thể hát ca và ứng tác, chèn vào những tiếng chuông “nhạc-pop”, những tính ngữ, và những câu nói thông dụng đã làm cho từ ngữ và âm nhạc vừa có vần vừa dễ nhớ — và lôi cuốn. Nhưng những thi sĩ đó đã biến mất, ngay cả khi việc ghi chép trở nên phổ biến. Socrates và Plato là nhân chứng, và Plato là người thực hành quá trình chuyển đổi văn hóa được mô tả ở đây — cũng như chúng ta ngày nay, những nhân chứng đối với tác động ăn não của chiếc iPhone.
Chú thích:
