CÁCH MẠNG VĂN HOÁ CỦA DONALD J. TRUMP
Tác giả: Michel Bonnin
Có phải Trump đang làm như Mao?
Chúng tôi đã đề nghị một trong những chuyên gia lớn về cách mạng văn hoá Trung Quốc xem xét nghiêm túc về tình hình tương tự.
Kết quả thật đáng lo ngại.
 |
| Hình ảnh: Knowledge Bennett, “Mao Trump”, 2016 © The Know Contemporary |
Những tuần đầu tiên của nhiệm kỳ thứ hai của Donald Trump với tư cách là tổng thống của nước Mỹ đã nhanh chóng gây ra một cảm giác về những điều đã từng thấy nơi những người có hiểu biết về Cách mạng văn hoá của Mao.
Các mạng xã hội Trung Quốc vội vàng khuếch đại những sự tương tự này, thường là trong một tinh thần châm biếm.
Lúc đầu, những nét tương đồng này dường như không có thật – vì sự khác biệt quá lớn giữa Trung Quốc cộng sản những năm 1960-1970 và nước Mỹ của Donald Trump giữa thập niên 2020.
Tuy nhiên, những sự tương đồng này là rất rõ ràng.
Một số thức giả đã mô tả sự tương đồng về tâm lý giữa Trump và Mao vào đầu nhiệm kỳ tổng thống thứ nhất của Trump[1].
Nhưng kể từ năm 2025, sự đối chiếu với Cách mạng văn hoá Trung Quốc còn được khẳng định một cách mạnh mẽ hơn vì nhiều lý do.
Trong cả hai trường hợp, ta chứng kiến một dạng đảo chính gây ra bởi một người lãnh đạo chống lại hệ thống chính trị mà người đó là lãnh đạo tối cao – cái mà ta gọi trong tiếng Tây Ban Nha là autogolpe, có nghĩa là một cuộc đảo chính tự lật đổ[2].
Mặt khác, nhiệm kỳ thứ hai của Trump nhấn mạnh nhiều hơn nhiệm kỳ thứ nhất các vấn đề ý thức hệ - chính thuật ngữ “cách mạng văn hoá” đã được các cố vấn của Trump trực tiếp sử dụng.
Trump năm 2025 và Mao năm 1996 có những ân oán cần thanh toán, một sự trả thù cần thực hiện.
MICHEL BONNIN
Tất nhiên không có mối liên hệ trực tiếp giữa hai sự kiện theo nghĩa là Cách mạng văn hoá Trung Quốc của Mao có thể đã ảnh hưởng cuộc cách mạng của Trump. Ta cũng không thể đặt trên cùng bình diện những tổn thất gây ra cho nước Mỹ và cho phần còn lại của thế giới do những hành động của Trump từ khi ông được bầu lại với thảm hoạ về người và về kinh tế mà Cách mạng văn hoá đã gây ra cho Trung Quốc và người dân Trung Quốc.
Tuy nhiên, dù có những khác biệt, vẫn có thể nêu ra những điểm tương đồng liên quan đến hai sự kiện này. Trong một quan điểm thuần tuý giả định, một sự so sánh như thế hàm ý kéo dài sự phân tích bằng cách hình dung ra các vấn đề mà Trump – và người Mỹ nói chung – sẽ phải đối mặt khi so sánh với kinh nghiệm của Trung Quốc.
Lễ hội của những ông già
Cách mạng như là sự nghiệp cuối cùng
Trump năm 2025 và Mao năm 1996 có những ân oán cần thanh toán, một sự trả thù cần thực hiện.
Trump chống lại phe Dân chủ mà ông cáo buộc là đã ăn cắp cuộc bầu cử năm 2020 của ông và đã muốn xét xử ông về mưu toan đảo chính không thành; Mao chống lại những nhà lãnh đạo “thực tế” của Đảng Cộng sản, họ đã nắm trong tay quyền hạn về nhiều lĩnh vực kể từ cuối năm 1960 để cứu đất nước thoát khỏi nạn đói và sự sụp đổ về kinh tế do kế hoạch có tầm quan trọng hàng đầu: Bước Đại Nhảy vọt. Trách nhiệm của Mao về nạn đói này là vô cùng to lớn, có lẽ là một nạn đói lớn nhất trong lịch sử nhân loại - có ít nhất 35 triệu người chết -. Không những vì ông là người đã áp đặt cho các đồng sự chính sách Đại Nhảy vọt sai lầm, mà nhất là vì vào tháng bảy năm 1959, trong một hội nghị toàn thể với dự kiến sẽ định hướng lại chính sách kinh tế để đối phó với nạn đói đã bắt đầu tác hại, ông ta đã tấn công dữ dội những người đã dám nói ra một phần sự thật và đã áp đặt bằng khủng bố việc duy trì một chính sách gây chết người một cách kinh khủng. Cuối năm 1960, ông ta bị buộc phải để các đồng sự sửa chữa những tổn thất, nhưng điều tồi tệ đã xảy ra rồi: nạn đói sẽ tiếp tục làm chết người cho đến năm 1962. Mao phản công ngay từ mùa thu năm 1962 và Cách mạng văn hoá bùng nổ vào giữa năm 1966.
Vậy là hai lãnh đạo cũ bị trói buộc trong sự chối bỏ thất bại và lỗi lầm của họ, và họ lại càng muốn trả thù, cho dù họ có thể hoàn toàn thoát khỏi sự mất mặt trước công chúng, họ vẫn không tránh được trong một tương lai gần hoặc xa, việc lật lại những điều ô nhục của họ trong quá khứ.
Cách mạng văn hoá có tên là “cuộc cách mạng lần thứ hai của Trung Quốc”[3] và nhiệm kỳ thứ hai của Trump được nêu ra như là “cuộc cách mạng lần thứ hai của Mỹ” bởi Kevin Roberts, chủ tịch của Heritage Foundation và là đầu não của chương trình tổng thể của Trump cho nhiệm kỳ hiện tại: Dự án 2025. Ông này đã xác định rõ là cuộc cách mạng này có thể sẽ không đổ máu nếu cánh tả không can thiệp[4].
Trong cả hai trường hợp, có lẽ đã có thể tránh được cuộc cách mạng này nếu chính quyền đương nhiệm dám buộc tội một người lãnh đạo vốn có một trách nhiệm nặng nề. Khi đồng ý miễn trừ trách nhiệm cho người lãnh đạo này – vốn khuyến khích tính vô trách nhiệm – đất nước đã chịu một rủi ro lớn cho tương lai.
Hơn nữa, cả hai thủ lĩnh cách mạng đã luôn luôn tin chắc rằng mình đã có lý và là những chính trị gia lỗi lạc hơn những người khác rất nhiều. Sở dĩ họ phải trả thù và loại bỏ những người chống đối họ, chính vì với tuổi của họ, họ ý thức được rằng cơ may cuối cùng của họ đã đến để cho thấy họ là ai và để ghi dấu trong lịch sử. Một khi còn thời gian, cần phải thực hiện một cuộc thanh trừng triệt để đồng thời dựng nên tượng đài vàng son muôn đời của chính họ: Mao năm 1966 cũng như Trump năm 2025 là những chính trị gia dường như hoàn toàn “bị ám ảnh bởi sứ mệnh của họ”, những nhân vật ái kỷ đang viết di chúc vẻ vang của họ. Đối với Mao, dường như hiển nhiên là ông ta muốn để lại một dấu ấn hoàn toàn vẻ vang trong lịch sử, như đã nêu ra trong những tham chiếu được ông nhiều lần lặp lại về vị hoàng đế đầu tiên của Trung Quốc và cách mà ông ta đã tổ chức sự tôn thờ chính ông ngay từ những năm 1930. Nhưng cũng không nên quên những ham muốn sự vinh quang của Trump: những hình ảnh tự phát tán của ông như ông vua hay Siêu nhân và sự thú nhận say mê ảo tưởng của ông muốn đoạt giải Nobel Hoà bình như Obama là những dấu hiệu rõ ràng.
Kevin Roberts, cha đẻ của Dự án 2025, đã xác định rõ là cuộc cách mạng này có thể sẽ không đổ máu nếu cánh tả không can thiệp.
MICHEL BONNIN
Một mình chống lại tất cả: hai người dân tộc chủ nghĩa với những tham vọng toàn cầu
Vào lúc khởi đầu Cách mạng văn hoá Trung Quốc, Mao đã dự kiến rằng cuộc cách mạng của mình sẽ phải “động đến tâm hồn của người dân” (Quyết định ngày 8 tháng tám năm 1966). Cách mạng phải thay đổi một cách sâu sắc văn hoá của đất nước và tăng nhanh tốc độ hình thành “con người mới” cộng sản chủ nghĩa.
Về phía Mỹ, ngay cả trước khi Trump đắc cử, những người cùng ý thức hệ với Trump cũng nói về việc thực hiện một “cuộc cách mạng văn hóa” ở Mỹ. Trong diễn văn nhậm chức của mình, tổng thống mới của Mỹ đã nhấn mạnh rằng nước Mỹ sẽ không bào giờ còn “thiên tả” (“woke”) nữa cũng như Mao đã tuyên bố rằng Cách mạng văn hóa sẽ tiêu diệt “chủ nghĩa xét lại” ở Trung Quốc. Trump muốn xây dựng một nước Mỹ mới như Mao đã muốn lập ra một nước Trung Quốc mới vào năm 1966.
Thực tế là Người Cầm Lái Vĩ Đại (ám chỉ Mao Trạch Đông – ND) đã tin rằng ông ta đã thành lập nước Trung Quốc mới vào năm 1949, nhưng theo ông, những người lãnh đạo theo chủ nghĩa xét lại đã cản trở sự thành công của sứ mạng của ông trong “mười bảy năm” đầu tiên này mà ông đã tố cáo dữ dội vào năm 1966, cũng như Trump có lẽ đã bị ngăn cản trong việc thực hiện tất cả những gì ông ta muốn làm trong nhiệm kỳ đầu của ông vì những thành viên chung quanh ông không phải là “những người tin tưởng thực sự” mà chỉ là những công chức bàn giấy, thành viên của “Nhà Nước ngầm” (“État profond”).
Trong cả hai trường hợp, Cách mạng văn hoá xuất hiện như một tất yếu để hoàn thành một cách trọn vẹn một cuộc cách mạng chính trị của một tham vọng phi thường: đối với một trường hợp là tăng nhanh tốc độ hình thành của xã hội cộng sản chủ nghĩa – giai đoạn đỉnh cao của sự phát triển của nhân loại theo Marx – và đối với trường hợp kia là đem đến một “Thời kỳ vàng son” cho nước Mỹ, một tham chiếu Kinh Thánh được chuyển thể cho thích hợp với ý chí cứu rỗi của Trump.
Như vậy là có hai phiên bản về thiên đường hạ giới và không giới hạn vào một nước duy nhất. Cả hai phiên bản này đều có một tham vọng phổ quát. Ở Trung Quốc, mục tiêu là biến chủ nghĩa Mao thành ngọn đèn pha của cách mạng xã hội chủ nghĩa thế giới, vào một thời kỳ mà theo Mao Liên bang Xô Viết đã mất mọi tính chính đáng vì sự “yếu mềm” thậm chí là sự “phản bội” của quốc gia này đối với những nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin. Mặt khác, những Hồng Vệ Binh, sau đó được biến đổi thành những “thanh niên học thức” được đưa về nông thôn đã công khai nêu lên mục tiêu này bằng cách tưởng tượng rằng đội quân của họ sẽ đem cách mạng đến cho toàn thế giới cho đến việc chiếm đóng “điểm trắng cuối cùng trên hành tinh: Toà Bạch Ốc”[5]. Cũng cùng cách ấy, Trump và nhất là phó tổng thống J. D. Vance của ông đã không che giấu ý muốn thay các chính phủ châu Âu bằng những chính phủ cực hữu để cuộc cách mạng bảo thủ của Mỹ lan rộng ra trên toàn thế giới.
Nghịch lý là tham vọng nêu gương cho toàn thế giới lại tồn tại song song với một ý chí biệt lập triệt để.
Theo Mao, duy nhất chỉ cần “trông cậy vào sức mạnh của chính mình”. Các lãnh đạo Xô Viết, rất tức giận vì bị công khai tấn công và không còn có thể gây ảnh hưởng đối với Trung Quốc, rút lui cùng với tiền bạc và các chuyên gia của họ vào năm 1960; ngay từ năm 1966, tất cả những người nước ngoài đều bị trục xuất khỏi Trung Quốc, và duy nhất chỉ có một đồng minh ở lại Cộng Hoà Nhân dân Trung Hoa là Albania. Về phía Mỹ, đất nước này đóng cửa. Trump khẳng định sẽ chuyển qua giai đoạn “nước Mỹ trên hết”, và sau nhiều thập kỷ toàn cầu hoá, ông ta cũng muốn “trông cậy vào sức mạnh của chính mình” và bảo vệ nền kinh tế Mỹ bằng cách thiết lập một bức tường quan thuế. Mọi trao đổi với phần còn lại của thế giới, nhất là việc tiếp nhận sinh viên và các nhà nghiên cứu nước ngoài, đều bị chặn lại hoặc bị gây khó khăn.
Chủ trương chống trí thức là một xu hướng ý thức hệ gắn kết Mao và Trump.
MICHEL BONNIN
Hoàng Đế chống lại giới quan lại: giành quyền kiểm soát nghệ thuật và khoa học
Trong cuộc chiến đấu oai hùng này, với tính cách vừa cá nhân vừa quốc gia, không còn là thời khắc của những biện pháp nửa vời, mà là một chủ trương triệt để tàn bạo sẵn sàng chấp nhận những khổ đau của dân chúng và sự hỗn loạn của đất nước.
Tất nhiên là rất cần những người lãnh đạo phụ trách chính phủ, nhưng Trump và Mao quyết tâm giảm số lượng quan chức và nhất là chỉ chọn những người thân cận và trung thành, đồng thời loại hết tất cả các chuyên gia và các quan chức có kinh nghiệm khác mà những tư vấn của họ có thể đi ngược lại những ý tưởng của lãnh đạo tối cao và chệch ra khỏi mục tiêu của lãnh đạo tối cao.
“Những người ngu dốt lãnh đạo những người có hiểu biết”. Thành ngữ Trung Quốc này mà Mao đã biện minh và khẳng định vào năm 1958 chưa khi nào được minh hoạ rõ hơn là trong Cách mạng văn hoá ở Trung Quốc, từ năm 1968 đến 1971, rất nhiều định chế, bao gồm cả các trường học và đại học, đã bị điều khiển bởi những “đại diện của Quân đội” (Hồng Vệ Binh - ND), phần lớn trong số họ có trình độ học vấn tiểu học, nhưng lúc đó lại có được sự tin cậy của Mao. Cũng như vậy trong việc lựa chọn các bộ trưởng và cố vấn của Trump, sự trung thành chính trị mù quáng thắng thế rõ ràng so với mọi tiêu chí khác.
Được vây quanh bởi những người ngưỡng mộ tuân thủ, vĩ nhân có thể bắt tay thực hiện những hứa hẹn của mình.
Nhưng như Mao đã nói, “muốn xây dựng, trước hết phải đập bỏ”.
Ở Trung Quốc, Cách mạng văn hoá tấn công trước tiên vào “Bốn lạc hậu” [tứ cựu] (bao gồm: tư tưởng cũ, văn hoá cũ, phong tục cũ, tập quán cũ), nhằm mục đích xây dựng “bốn điều mới” [tứ tân][*]. Trong thực tế, đó là tấn công vào giới trí thức, nghệ sĩ và các chuyên gia, là những đại diện cho văn hóa cũ, họ đã không bao giờ chấp nhận cuộc “cải tạo ý thức hệ” mà họ đã bị áp đặt mạnh mẽ từ năm 1949 – nhưng cũng tấn công luôn các đền đài và công trình nghệ thuật của quá khứ vốn không phù hợp với nền văn hoá “vô sản” mới mà nước “Trung Quốc mới” cần.
Chủ trương chống trí thức là một xu hướng ý thức hệ gắn kết Mao và Trump. Trump đã tấn công vào giới trí thức, tất cả đều bị nghi ngờ có tư tưởng “thức tỉnh” (thiên tả - ND); phó tổng thống J. D. Vance đã tuyên bố rằng “các đại học là kẻ thù”, giới đại học và nghiên cứu đã bị đối xử như kẻ thù. Một số đã bị mất việc, đặc biệt là trong những lĩnh vực học thuật bị chính quyền cho là vô ích, và rất nhiều người đã mất nguồn tài trợ cho nghiên cứu. Cũng như ở Trung Quốc, chính quyền đã đặt họ dưới một chế độ cảnh sát tư tưởng, đáng chú ý là lập ra những từ ngữ huý kỵ trong các dự án nghiên cứu và can thiệp vào việc tuyển sinh viên của các đại học.
Những đại học không tôn trọng các quy định đã mất trợ cấp của chính phủ.
Các nhà báo càng ngày càng gặp khó khăn trong việc thuyết phục các nhà khoa học trả lời phỏng vấn. Thường thì các nhà nghiên cứu yêu cầu không nêu tên.
Vì tự do học thuật không còn được tôn trọng ở Mỹ, ta chứng kiến cảnh tháo chạy của giới đại học khi họ có thể, một tình huống trớ trêu đối với ngọn đèn pha cũ của “thế giới tự do”.
Ngoài các nhà khoa học, hai nhà lãnh đạo còn tấn công vào chính tính khách quan của khoa học. Mao đã luôn luôn bảo vệ ý tưởng rằng khoa học vô sản khác với khoa học tư sản. Cũng như Stalin, Mao đã ủng hộ những ứng dụng của “khoa học vô sản”, những ứng dụng này đã đưa đến những thảm hoạ cho đất nước Trung Hoa. Về phần Trump, ông đã mô tả khoa học khí hậu và tất cả những công nghệ nghiên cứu cách thay thế năng lượng hoá thạch là “tào lao”. Tất nhiên là một thái độ như thế sẽ có những hệ quả tai hại cho tương lai của đất nước, cũng như cho phần còn lại của thế giới.
Tổng thống mới của Mỹ đã nhấn mạnh rằng nước Mỹ sẽ không bao giờ còn “thiên tả” (“woke”) nữa, cũng như Mao đã tuyên bố rằng Cách mạng văn hoá sẽ tiêu diệt “chủ nghĩa xét lại” ở Trung Quốc.
MICHEL BONNIN
Cả hai người đều muốn kiểm soát nghệ thuật và kiểm soát lịch sử.
Trong Cách mạng văn hoá Trung Quốc, cuộc tấn công đầu tiên có tính chất công kích cá nhân (ad hominem) đánh vào một sử gia đã viết một vở kịch về triều Minh có thể bị xem là ám chỉ Mao. Những cố gắng biện hộ cho một khả năng thảo luận tự do các vấn đề lịch sử đã vấp phải những tấn công dữ dội chống lại quan niệm “tư sản” này.
Về phía mình, Trump cũng đã quyết định nắm lấy sự kiểm soát nghệ thuật và lịch sử, can thiệp vào nội dung của các bảo tàng thậm chí sa thải một nữ giám đốc của một bảo tàng vì tội đã trưng bày quá nhiều chân dung của những người không phải da trắng. Rõ ràng những người ủng hộ Trump đang có một kế hoạch bằng mọi cách áp đặt một lịch sử phù hợp với những quan niệm của họ. Cuộc điều tra kết hợp với một lệnh tối hậu 120 ngày, do Nhà Trắng tung ra trong viễn cảnh kỷ niệm 250 năm Cộng Hoà Mỹ Quốc, để áp đặt cho các bảo tàng quan trọng trong hệ thống viện bảo tàng Smithsonian một tầm nhìn về lịch sử nước Mỹ phù hợp với tầm nhìn của Trump là một ví dụ về những logic tương đồng gắn kết hai cuộc cách mạng văn hoá và sự trượt dốc nghiêm trọng theo hướng Stalin-Mao mà chính quyền Mỹ đã dấn thân vào.
Sau các trí thức, Mao tấn công vào những kẻ thù chính của ông: lãnh đạo ở tất cả các cấp, từ cấp cao nhất đến cấp thấp nhất, những người đã tạo nên bộ khung chính trị và hành chính của đất nước. Trong số những người này, một số sẽ không sống sót – như chủ tịch nước Lưu Thiếu Kỳ, Mao đã phải nhường việc điều hành thường nhật đất nước cho ông nhưng ông đã chết mà không được chăm sóc trong một bệnh viện tỉnh.
Trump cũng nhanh chóng tấn công vào các viên chức liên bang, bị xem là “thiên tả” (“woke”) và vô dụng. Trong số họ đã có những người mất việc và những cơ quan công cộng như USAID đã biến mất; những cơ quan khác như bộ giáo dục đã mất hàng ngàn nhân viên.
Những người tổ chức sự hỗn loạn
Để hoàn thành việc triệt phá các trí thức và viên chức nhà nước, hai nhà lãnh đạo đã sử dụng những phương pháp tương tự nhau, dù có khác về mức độ tàn bạo.
Mao đã khuyến khích học sinh, sinh viên trẻ hình thành các nhóm Hồng Vệ Binh, – về sau được gọi là “nổi dậy” khi có các nhóm khác gia nhập – họ đã không ngần ngại xông vào nhà của những người bị nghi ngờ là “kẻ thù của giai cấp” vì những lý do kỳ cục nhất. Họ được thúc đẩy lục soát nhà những người này, đốt các sách và tác phẩm nghệ thuật và đánh đập những người này ở nơi công cộng, có khi đến chết. Họ cũng đã đánh đập và hạ nhục các giáo sư. Khi Mao khuyến khích họ nắm quyền trong các bộ máy chính quyền, các cán bộ viên chức đã trở thành nạn nhân của họ.
Về phần Trump, ông đã lập ra một thiết chế mới không có cơ sở pháp lý gọi là Bộ Hiệu quả Chính phủ (DOGE - Department of government efficiency), được giao cho Elon Musk, ông này đã tuyển dụng những người trẻ không hề có hiểu biết hay kinh nghiệm gì trong chính quyền liên bang, nhưng được trao cho quyền hạn rất lớn để quyết định những viên chức nào có thể hay không được duy trì việc làm của mình. Musk đã trao cho họ một mệnh lệnh rất giống chủ nghĩa Mao, dựa trên sự huỷ diệt triệt để trước khi xây dựng lại: “ngân sách số 0”. Trong công việc huỷ diệt các cơ cấu đáng bị coi khinh, cả hai lãnh đạo chấp nhận không chút do dự rủi ro có một sự hỗn loạn nhất định. Đó là những người gây rối loạn được định sẵn, và huỷ diệt là một trong những nền tảng quyền lực của họ. Ngày sinh nhật của Mao, 26 tháng 12 năm 1996, trước các nhà lãnh đạo mà ông đã mời, Mao nâng ly và chúc mừng “cuộc nội chiến sắp tới lan rộng trên khắp đất nước”. Đối với họ, tính xung đột là nền tảng. Nền tảng tư tưởng của Mao, như nhà luật học phát xít Carl Schmitt đã ghi nhận với lòng ngưỡng mộ, nằm ở đầu văn bản đầu tiên được công bố bởi nhà cách mạng trẻ: “Ai là kẻ thù của chúng ta? Ai là bạn của chúng ta? Đó là một vấn đề quan trọng hàng đầu của cách mạng.”[6]
Trump chắc hẳn là nhà lãnh đạo đầu tiên của một quốc gia dân chủ mà đối với ông xung đột giữa bạn và thù cũng là rất quan trọng, đồng thời như là quan niệm về thế giới và như là phương pháp cai trị. Trong những quyết định của mình, ông không chừa một chỗ nào cho khái niệm trung gian về đồng minh. Trong số những kẻ thù được nêu ra, có cả những người nước ngoài nhập cư bất hợp pháp và họ bị cáo buộc đủ mọi thứ tội phạm và bị truy đuổi một cách chưa từng thấy để làm vừa lòng một tầng lớp nhỏ dân chúng bên lề. Và ngay cả khía cạnh này của chủ nghĩa Trump không phải là không tương đồng với Cách mạng văn hoá, trong đó tất cả những người có “lý lịch xấu” về mặt xã hội hay chính trị đều bị truy đuổi – một số người bị cho là không xứng đáng được sống ở thành phố đã bị vây bắt và bị đuổi về quê của tổ tiên dòng họ gần hoặc xa.
Xu hướng gia tăng sự tàn bạo của chính trị Mỹ đã không ngừng phát triển kể từ những năm 1990, nhưng Trump đã đẩy nó đến một mức cực đoan.
Cũng như Mao, không những Trump dùng một ngôn ngữ bạo lực đối với các đối thủ chính trị của ông và đối với tất cả những viên chức mà ông không thích, mà bạo lực lời nói tất yếu dẫn đến sự khuyến khích bạo lực vật lý.
Từ đầu nhiệm kỳ thứ hai của ông, các cuộc ám sát hoặc âm mưu ám sát các nghị sĩ dân chủ, những cách xử sự tồi tệ đối với các đại biểu dân cử và vô số những hăm doạ giết chết mà những người theo đảng Dân chủ hay những người theo đảng Cộng Hoà mà không trung thành với Trump đã nhận được, đang gieo rắc một bầu không khí khủng bố trong giới chính trị Mỹ[7]. Đó là một nét tương đồng khác – mặc dù có những khác biệt quan trọng về mức độ - giữa hai cuộc cách mạng văn hoá.
Lúc khởi động DOGE, Musk đã trao một mệnh lệnh rất giống chủ nghĩa Mao, dựa trên sự huỷ diệt triệt để trước khi xây dựng lại: “ngân sách số 0”.
MICHEL BONNIN
Cũng như Mao đã khuyến khích bạo lực một cách rõ ràng và đã phạt những người muốn hạn chế bạo lực, việc ân xá mà ngay từ đầu nhiệm kỳ Trump đã ban cho tất cả những người gây bạo loạn trong vụ tấn công điện Capitol đã chứng tỏ sự ủng hộ của ông đối với bạo lực chính trị được thực hiện bởi những nhóm cực hữu.
Cách mạng sẽ được truyền hình: chính trị và trình diễn gây ấn tượng mạnh
Khao khát lễ hội
Một sự tương đồng đã có thể tạo thuận lợi cho những điều kiện xuất hiện của hai cuộc cách mạng văn hoá: sự thể hiện quá mức của tính chất cứng nhắc và ít gây hứng thú của chế độ trước.
Một mặt, giới trẻ Trung Quốc sống trong sự gò bó của một hệ thống học đường rất chặt chẽ và có tính cạnh tranh và trong một xã hội toàn trị và nghèo nàn – cả về sản phẩm tiêu dùng lẫn các cơ hội làm những điều gây phấn khích.
Mặt khác, trong tu từ học của chủ nghĩa Trump, nhiều người Mỹ bị bỏ rơi bởi toàn cầu hoá chỉ có thể cảm thấy oán hận đối với giới tinh hoa, cảm thấy bị lạc hậu trước những thay đổi văn hoá-xã hội, và mơ về một thời kỳ mà đàn ông thống trị đàn bà và những người da trắng thống trị người da đen và người gốc Tây Ban Nha. Trong các trường đại học, thanh giáo và luật lệ về đứng đắn chính trị tạo ra một bầu không khí ngột ngạt, trở nên lố bịch. Do đó, sự xáo trộn xảy ra xuất hiện như một luồng sinh khí năng động và bất ngờ làm vui thú một bộ phận dân chúng. Cả hai lãnh đạo cung cấp cho dân chúng đang u buồn một cảnh tượng có khi vui vẻ, có khi gây lo lắng, nhưng luôn luôn làm say mê: một ý định mê hoặc trở lại bằng giải trí một thế giới có phần sầu thảm.
Từ cả hai phía, người ta sẵn sàng quên rằng vị cứu tinh tối cao cũng thuộc về giới tinh hoa, và ở cấp cao nhất. Điều cốt yếu là ông ta dường như đã hiểu sự bất bình và những ước vọng của dân chúng.
Đồng chí Trump đang nói với bạn
Vấn đề là cuộc trình diễn này cần sự hủy hoại một hệ thống vốn đã có logic lịch sử của nó.
Là những người thúc đẩy một dự án cứu rỗi biện hộ cho sự hỗn loạn và bạo lực, hai nhà lãnh đạo không thể áp dụng các mô hình chính phủ hiện đại và hợp lý kiểu tự do dân chủ hoặc “quan liêu bàn giấy” kiểu Max Weber, - cho dù được xem xét lại bởi Lénine. Họ cần trực tiếp dựa vào dân chúng bằng cách sử dụng sự lôi cuốn của họ.
Những tuyên bố của lãnh đạo càng gây sốc, ông ta càng nổi bật khác với những gì ta chờ đợi ở một người lãnh đạo đáng kính, và ông ta càng được ngưỡng mộ.
MICHEL BONNIN
Lý tưởng của họ là bỏ qua các trung gian ở mức tối đa.
Trong cách mạng văn hoá Trung Quốc, Mao đã lãnh đạo bằng những chỉ thị chỉ gồm vài hàng được gửi ngay tức thì trên toàn quốc. Khi những chỉ thị này đến, ngay cả ở những ngôi làng xa xôi nhất, người ta đánh thức dân làng ngay trong đêm để tuần hành và ca tụng món quà mới của sự minh triết của Người Cầm Lái Vĩ Đại. Ngày hôm sau, báo chí và các chương trình phát thanh tràn đầy chỉ thị của lãnh tụ, được bình luận và ca tụng không dứt. Cho dù Mao đã thành công với việc nhanh chóng nói với mỗi người dân Trung Quốc điều mà họ phải làm hay phải nghĩ, thì rốt cuộc ông ta cũng không thể tránh việc phải dựa vào những người phụ trách tuyên truyền ở mọi cấp độ. Chắc là ông đã có thể muốn làm như Trump: gửi đi bất kỳ lúc nào một thông điệp trên chính mạng xã hội của ông ta để được hàng triệu người theo dõi được đọc ngay lập tức.
Việc bỏ qua trung gian là điều cốt yếu trong cách cai trị của họ.
Trong mô hình có sức lôi cuốn này, điều tối cần thiết là người ta phải có niềm tin vào tầm nhìn ưu việt và ý chí sắt đá của lãnh tụ. Trump, cũng như Mao, đã không bao giờ ngần ngại tự tuyên truyền cho chính mình. Trang web chính thức của Nhà Trắng tràn đầy những lời khen tụng tổng thống, với một văn phong bằng lời và bằng hình ảnh gợi nhớ đến văn phong của lãnh tụ nước Cộng Hoà Nhân dân Trung Hoa. Do đó, một mục đã được tạo ra vào tháng hai năm 2025 với tiêu đề “Những chiến thắng diễn ra hằng ngày dưới thời của Tổng thống Donald J. Trump”, thường xuyên cung cấp những ví dụ về các hoạt động nổi bật của tổng thống[8]. Ta không thể không nghĩ tới sự việc nhiều lần truyền thông Trung Quốc đã khẳng định rằng Chủ tịch Mao đã đưa dân chúng “từ thắng lợi này đến thắng lợi khác”.
Hai diễn viên ở trung tâm của sân khấu: bạn được mời dự một lễ hội bạo lực
Trong cả hai trường hợp, sự huỷ diệt hệ thống hiện hữu không chỉ là dẹp bỏ mọi trở ngại cho việc thực hiện kế hoạch vĩ đại của thủ lĩnh mà còn là gắn bó lãnh tụ với nhân dân bằng cách cung cấp cho nhân dân một cảnh tượng kích động và mời gọi nhân dân tham dự một lễ hội bạo lực.
Những tuyên bố của lãnh đạo càng gây sốc, ông ta càng nổi bật khác với những gì ta chờ đợi ở một người lãnh đạo đáng kính, và ông ta càng được ngưỡng mộ.
Một lễ hội mà tất cả những điều huý kỵ về mặt xã hội đều bị tấn công cũng có mục đích là gây kinh ngạc và làm tê liệt đối phương vì họ không còn mốc định hướng nào để tự vệ. Sự hoảng hốt thấy rõ của Kamala Harris vào dịp lễ nhậm chức của Trump tương ứng với sự hoảng loạn trên gương mặt của Lưu Thiếu Kỳ khi ông xuất hiện lần cuối trên diễn đàn Thiên An Môn.
Dẫn đầu cuộc cách mạng của mình, lãnh tụ không thể chấp nhận một sự chống đối nào dù nhỏ: ta không chống lại một bậc thánh nhân, nhất là khi ta biết người đó hay trả thù. Mọi sự thiếu kính trọng đồng nghĩa với tội xúc phạm đấng tối cao và mọi quan điểm khác đều là một sự thiếu tôn trọng. Sự nịnh bợ thường trực là quy tắc. Không có lựa chọn nào khác.
Ở Trung Quốc, Cách mạng văn hoá cũng đã là đỉnh cao của cá nhân hoá quyền lực và tôn thờ cá nhân: Không có một vị hoàng đế nào đã có nhiều quyền lực độc đoán đối với số phận của mỗi người dân Trung Quốc, hay hàng ngày nhận được sự tôn thờ của nhân dân như Mao.
Trump không thể đạt đến những đỉnh cao như thế, nhưng ông thành công trong việc biến quyền lực của tổng thống thành một vật sở hữu cá nhân khi cai trị bằng các sắc lệnh từ phòng Bầu dục được biến thành phòng khách của nhà vua, khi ông tổ chức một cuộc diễu binh lớn vào ngày sinh nhật của ông, đồng thời đón tiếp các nhân vật nước ngoài tại nhà riêng của ông ở Florida hay tại sân golf riêng của ông ở Scotland. Ông cũng rất quan tâm hủy bỏ sự tách biệt tôn giáo và chính trị, và ưu ái cho sự ngưỡng mộ có tính thần thánh đối với cá nhân ông, đặc biệt là ông đạt được sự ủng hộ quan trọng của các tín đồ Tin Lành Phúc âm bất chấp đời tư của ông. Khi một cuộc họp chính trị tại Nhà Trắng bắt đầu bằng việc đọc kinh tập thể trong đó có nội dung cám ơn Thượng Đế vì thượng Đế đã ban tặng Trump cho nướcc Mỹ, ta chỉ có thể nghĩ đến nhiều cuộc họp chính trị của Trung Quốc được bắt đầu bằng việc đọc tập thể lớn tiếng vài trang của quyển Sách Đỏ của Mao với những người lãnh đạo trong tư thế đứng và chấm dứt buổi đọc bằng cách hô to “Chủ tịch Mao muôn năm, muôn năm, muôn năm!”.
Mao luôn luôn chăm chút những buổi xuất hiện trước công chúng. Nhưng chính là trong Cách mạng văn hoá, và nhất là vào lúc khởi động phong trào nổi dậy chống lại hệ thống, ông đã biến hành động chính trị của ông thành một cuộc biểu diễn lớn.
Dẫn đầu cuộc cách mạng của mình, lãnh tụ không thể chấp nhận một sự chống đối nào dù nhỏ: ta không chống lại một bậc thánh nhân, nhất là khi ta biết người đó hay thù hận.
MICHEL BONNIN
Ví dụ hay nhất là sự việc đáng nhớ về chuyến bơi vượt sông Dương Tử của ông ở Vũ Hán ngày 16 tháng bảy năm 1966. Vào lúc đó, ông đã khởi xướng ý tưởng về Cách mạng văn hoá, nhưng ông đã biến mất để Lưu Thiếu Kỳ và Đặng Tiểu Bình tự xoay sở với việc thực hiện phong trào. Bỗng nhiên ông quyết định trở lại Bắc Kinh bằng cách đi qua Vũ Hán và cá nhân ông tham gia cuộc bơi qua sông được tổ chức hàng năm. Các nhiếp ảnh gia và nhà báo góp phần vào việc tạo ra một sự kiện mang tầm vóc lịch sử từ những tấm hình chụp Mao trong dòng sông và trên cầu tàu trong bộ áo choàng tắm và những lời tung hô tột đỉnh về thành tích thể thao ngoại hạng của một người ở tuổi của ông (73 tuổi). Thành tích này đã thực sự quảng cáo cho Cách mạng văn hoá về phương diện chính trị. Thành tích này đã mang một tính chất thiêng liêng và đã lôi cuốn trong những năm tiếp theo những cuộc bơi qua sông ghi nhớ kỷ niệm, quy tụ hàng trăm hoặc hàng nghìn người trên khắp cả nước. Trong hình thái độc đáo này của một nghi lễ quần chúng có màu sắc tôn giáo, những tấm hình rất lớn chân dung của Mao được đẩy lên trên các phao đi đầu các đoàn bơi diễu hành và những người có khả năng thì cất tiếng hát những bài hát ca ngợi vinh quang của Người Cầm Lái Vĩ Đại và thành tích của ông.
Trong số những thời khắc quan trọng nổi bật của cảnh tượng trình diễn, tám lần Mao đã tiếp các Hồng Vệ Binh trên toàn quốc – tổng cộng là 12 triệu người – trên quảng trường Thiên An Môn cũng đã đạt các đỉnh cao kỷ lục của Hollywood.
Cách mạng văn hoá trước tiên là một sự kiện (happening) khổng lồ mà Mao đã cho giới trẻ biểu diễn lại. Giới trẻ này đã được thấm nhuần ngay từ tuổi thơ ấu với những phim và các vở diễn khác mô tả cách mạng như Mao muốn bày ra. Cuối cùng, những người trẻ này, vốn bị ức chế vì chỉ là những khán giả của vinh quang của cha mẹ họ, đã nhận được từ thần tượng của họ cơ hội diễn lại cuộc cách mạng thực sự. Không hề gì nếu “những kẻ thù” bị người ta bỏ mặc cho họ hoàn toàn không liên quan gì đến “những con quỷ mình trâu đầu rắn” [“lũ quái vật ghê tởm” - ND] nguy hiểm được chỉ định để họ báo thù; điều cốt yếu là hoá trang và nhập vai nhân vật (cosplay) bằng cách mặc những bộ quân phục cũ, đánh đập người khác và nghĩ mình là những anh hùng. Tất nhiên không phải họ diễn lại Cách mạng thật mà là diễn phiên bản huyền thoại mà Mao đã cho ấn vào cho họ trước đây. Đó là trình diễn chồng lên trình diễn, và thường là kịch phi lý – vì nền tảng của sự phi lý nói về “một cuộc phản loạn theo lệnh của Hoàng Đế”, một phép nghịch hợp đúc kết rõ nhất cách mạng văn hoá của Mao.
Trước khi làm chính trị, nghề đầu tiên của Trump là truyền hình thực tế.
Từ nhiệm kỳ thứ hai trở đi của ông, Trump đã tiếp tục biểu diễn với một dạng biểu diễn thường trực đã kéo dài từ hơn sáu tháng nay. Bằng cách mời truyền thông tham dự tất cả các hoạt động của ông và thông báo những quyết định mang tính khiêu khích và thường là gây lo ngại và thay đổi ngay ngày hôm sau, bằng cách tổ chức những cuộc thảo luận ngoại giao ở cấp cao nhất trước các ống kính – như cuộc tranh cãi đầy kịch tính với Zelensky để “làm buổi truyền hình hay nhất” - bằng cách diễn những tư thế gây ấn tượng mạnh như khi ông giương lên bảng danh sách thuế quan mà ông đã quyết định áp đặt cho tất cả các nước trên thế giới cũng như khi giương lên các Bảng Luật pháp, ông hoàn toàn không gặp khó khăn gì để đạt kết quả mong đợi: chiếm độc quyền diễn đàn và sự chú ý của công chúng, kể cả công chúng quốc tế, ngày này sang ngày khác.
Nhà Nước, là Mao – hoặc Trump
Việc áp đặt cho đất nước một tầm nhìn không hợp lý rốt cuộc sẽ vấp phải những sự kháng cự. Đối diện với những kháng cự này, ta cũng lại gặp những nét tương đồng giữa Trump và Mao: sự kháng cự của các cá nhân và các nhóm xã hội luôn luôn có thể bị khống chế bằng việc sử dụng sức mạnh và thậm chí cả khủng bố, bổ sung cho việc sử dụng một cách có hệ thống tuyên truyền và kiểm soát công luận. Trong một chế độ toàn trị, Mao đã đi rất xa theo hướng này. Trump, trong một chế độ ban đầu là dân chủ, gặp trở ngại hơn – nhưng ông ta đã đi xa hơn bất cứ người tiền nhiệm nào, ví dụ bằng cách gửi quân đội, bất chấp ý kiến của thống đốc tiểu bang liên quan, để cấm các cuộc biểu tình, đồng thời xem thường các quyết định của ngành tư pháp và tạo ra một bầu không khí trong đó nhiều người Mỹ không còn dám công khai nói lên điều họ nghĩ – kể cả trên các mạng xã hội. Cảnh sát biên giới, vốn ít bị kiểm soát bởi các thiết chế tư pháp, dường như đã phá rào từ đơn thuần là cảnh sát thành cảnh sát chính trị, dù là đối với người nước ngoài hay người Mỹ trở về quê hương[9]. Bằng cách khẳng định sự miễn trừ tư pháp hoàn toàn đối với Trump với tư cách là tổng thống, Toà Án Tối cao dường như theo một cách nào đó trao toàn quyền cho Trump trên thực tế (de facto). Thiết chế này, với đa số đứng về phe Trump nhờ những bổ nhiệm khéo léo, đưa ra ánh sáng những khe hỡ trầm trọng của nền dân chủ Mỹ và nguy cơ của một diễn biến có thể còn giảm bớt những khác biệt giữa Trung Quốc của Mao và nước Mỹ của Trump – cho dù vẫn còn là một quá trình dang dở.
“Zalan gongjianfa” – đập tan các cơ quan công an, viện kiểm sát và toà án – là một trong những khẩu hiệu đầu tiên của Cách mạng văn hoá Trung Quốc. Tất nhiên, một phần của các cơ quan này vẫn tiếp tục tồn tại về hình thức, nhưng thay vì tuân theo mệnh lệnh của Đảng và của các luật đã được thiết lập, nay họ phải tuân theo trực tiếp và duy nhất các chỉ thị của Chủ tịch Mao. Cũng vậy, cảnh sát không có bất kỳ quyền gì để can thiệp khi các Hồng Vệ Binh đánh đập, thậm chí đánh đến chết, các nạn nhân trước mắt mọi người: cảnh sát rõ ràng đã bị cấm. Nhưng cảnh sát phải xuất trình các hồ sơ mà họ có của tất cả cư dân trong khu phố và báo cho “các ông tướng con” biết những gia đình có lý lịch xấu về chính trị và xã hội.
Cách mạng văn hoá trước tiên là một sự kiện (happening) khổng lồ mà Mao đã cho giới trẻ biểu diễn lại.
MICHEL BONNIN
Cũng vậy, Trump đã tung ra một cuộc tấn công triệt để vào tính độc lập của tư pháp và tuyên bố thẳng thừng rằng ông sẽ không tuân theo những phán xét tìm cách hạn chế quyền hành tuyệt đối của ông. Ngoài ra ông còn tấn công cá nhân một số thẩm phán.
Được trang bị sẵn sàng từ đầu đến chân bởi những yếu kém của hệ thống và sự phấn khích của những người tôn thờ ông, Trump có thể phớt lờ các đối thủ của ông. Nhưng trở ngại khó vượt qua nhất cho kiểu người lãnh đạo này không chỉ là sự kháng cự của những người chống đối mà là sự kháng cự thực: một khi giấc mơ được đưa ra không thành hiện thực hoặc biến thành ác mộng, thì cần tìm ra đối tượng hy sinh.
Mao cũng như Trump đã dùng đến biện pháp này một cách vô độ.
Xu hướng này được tạo thuận lợi bởi bầu không khí xung đột gay gắt mà đất nước đã bị nhấn chìm trong đó một cách cố ý: vì kẻ thù có ở khắp nơi, chắc chắn họ là thủ phạm vì các sự việc đã không diễn ra tốt đẹp như đã hứa. Những cáo buộc ngông nghênh nhất có sẵn ở đó để giữ uy tín cho lãnh tụ vĩ đại và tăng cường sự thù ghét đã thâm nhập vào đầu óc những người cuồng tín.
Do đó, cuộc xung đột có thể trở thành bạo lực, thậm chí đổ máu, như trong trường hợp Cách mạng văn hoá: đối với lãnh đạo chuyên chế, thà nội chiến và khủng bố lan rộng hơn là mất quyền lực.
Trump chưa đến mức đó. Nhưng ông thường xuyên cáo buộc nhiều đối thủ của ông với nhiều loại tội và những hành động xấu theo tưởng tượng của ông, từ chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang cho đến Joe Biden. Thậm chí một số còn bị đối xử như “kẻ thù của nhân dân”. Ông cũng không ngần ngại đe doạ họ với những hậu quả nghiêm trọng, điều này có thể sẽ trở nên đáng lo ngại hơn nếu không khí chính trị còn trở nên căng thẳng hơn.
Triều đại của những sự thật thay thế
Việc bác bỏ khoa học, từ chối một sự thật khách quan độc lập với những ham muốn và lợi ích của lãnh tụ tối cao chỉ đưa đến sự chối bỏ thực tế và sự áp đặt bằng khủng bố và tuyên truyền về một sự thật thay thế mà tất cả mọi người phải chấp nhận để tránh khỏi những phiền toái nghiêm trọng.
Năm 1959, bộ trưởng Quốc phòng rất được kính trọng Bành Đức Hoài đã gây ra cơn giận dữ của Mao khi ông gửi một bức thư mô tả thực trạng của nạn đói. Bành Đức Hoài bị mất chức, mất tự do và cả mạng sống trong Cách mạng văn hoá.
Vào tháng bảy năm 1962, Lưu Thiếu Kỳ nhắc lại nạn đói này và những hiện tượng ăn thịt người do nạn đói gây ra trong trong một cuộc nói chuyện riêng với Mao, mà sau này vợ ông thông tin lại. Ông cũng bị chết. Trước đây, hàng chục ngàn cán bộ địa phương đã mô tả cho cấp trên của họ những tác hại của nạn đói ở địa phương của họ, họ sẽ bị tuyên bố chịu trách nhiệm về nạn đói này, bị đánh đập và hành quyết, làm tăng thêm con số khổng lồ những người chết.
Trump không bao giờ ngần ngại giả bộ đã quên những gì ông ta đã nói một cách công khai hai ngày trước đó vốn trái với những chỉ thị mới của ông.
MICHEL BONNIN
Với Trump, những đứa trẻ khẳng định rằng ông vua ở truồng trong truyện của Andersen là nạn nhân của sự trừng phạt của vua - mặc dù các hậu quả không đạt tới mức đó. Có thể người ta sẽ nghĩ hiện tượng trừng phạt những người nói lên những sự thật gây rắc rối sẽ giảm dần sau giai đoạn “trả thù” liên quan đến cuộc tấn công điện Capitol. Nhưng hoàn toàn không phải như vậy. Bằng cớ là việc sa thải người phụ trách thống kê, ngày 1 tháng tám 2025, bị cáo buộc đã công khai – vì đó là nhiệm vụ của bà này – các số liệu thất nghiệp vốn trái ngược với những tuyên bố đắc thắng của Tổng thốngvới những tuyên bố đắc thắng của Tổng thống.
Quyền lực áp đặt cho dân chúng một thực tế thay thế cũng rất ích lợi khi người ta muốn thường xuyên đổi ý mà không bị trách cứ vì những thay đổi quanh co của chính sách – luôn luôn có lý, đó là một đặc quyền của kẻ chuyên chế.
Mao đã không ngừng thay đổi một cách triệt để chiến lược của ông trong Cách mạng văn hoá, với những hậu quả thường là bi đát – như vấn đề vai trò của quân đội trong cách mạng văn hoá và quyền của ông về sử dụng vũ khí.
Về phần mình, Trump không bao giờ ngần ngại giả bộ đã quên những gì ông ta đã nói một cách công khai hai ngày trước đó vốn trái với những chỉ thị mới của ông.
Có thể là nhiều lợi thế mà người lãnh đạo Cách mạng văn hoá Mỹ có trong tay sẽ giúp ông theo đuổi logic của mình trong một thời gian - thậm chí là ông ta có thể, hoặc bị bắt buộc phải chuyển lên một giai đoạn cao hơn của chủ nghĩa chuyên chế.
Nhưng nếu ta tham khảo cuộc Cách mạng văn hoá Trung Quốc trước đây và số phận của Người Cầm Lái Vĩ Đại, thì một ngày nào đó một số vấn đề sẽ có nguy cơ gây tác hại cho diễn biến này.
Đời sống sau Lễ hội
Vấn đề kế vị
Theo quy luật chung, một chính phủ thuộc loại này có thể tồn tại khá lâu dài.
Chính phủ vẫn mạnh chừng nào lãnh tụ được tôn thờ có sức mạnh hành động.
Cách mạng văn hoá đã kéo dài mười năm, cho đến khi Mao qua đời.
Điểm yếu thực sự của cuộc cách mạng này là vấn đề kế vị. Mao có lẽ đã có trực giác về điều này, Mao đã thử nhiều giải pháp trước khi chết. Tất cả các giải pháp đều thất bại. Trước tiên, ông nghĩ đến một người bên ngoài (outsider), Lâm Bưu, người mà Mao đã biến thành người rao giảng quan trọng sự tôn thờ ông trước và trong Cách mạng văn hoá, rồi được chỉ định trở thành người kế vị Mao vào lúc khôi phục hệ thống năm 1969. Nhưng mối quan hệ của họ đã nhanh chóng gây ra một sự hoang tưởng từ cả hai phía. Năm 1971, Lâm Bưu đã mưu toan trốn qua Liên Xô cùng với vợ và con trai trên một chiếc máy bay quân sự, máy bay này đã gặp nạn ở Mông Cổ vì một lý do không được biết mãi cho đến nay. Mao đã quyết định bắt đầu một hướng khác với một người đại diện cho giới quan liêu cũ, mà ông đánh giá cao năng lực và một dạng trung thành nhất định: Đặng Tiểu Bình. Nhưng Đặng đã đi quá xa với “chủ nghĩa xét lại” và Mao đã bỏ rơi ông ta cho sự trừng phạt của những tín đồ thực sự triệt để. Cuối cùng, vì không tin vào năng lực cai trị đất nước của những người này, ông đã hướng sự lựa chọn của ông về một lãnh đạo cấp tỉnh mà ông nghĩ ràng người này sẽ trung thành với ông về phương diện ý thức hệ đồng thời có khả năng điều hành công việc: Hoa Quốc Phong. Hai năm sau khi Mao qua đời, Hoa Quốc Phong đã bị đẩy ra khỏi cửa một cách lịch sự bởi những người kỳ cựu của Đảng – đứng đầu là Đặng Tiểu Bình. Từ lúc đó, định hướng chính trị của Mao đã bị xem xét lại và đất nước khởi động một chính sách cải cách hoàn toàn đối lập với tất cả những gì Người Cầm Lái Vĩ Đại đã bảo vệ trong suốt cuộc đời của ông và đặc biệt là trong Cách mạng văn hoá.
Những người theo phe Donald Trump rút ra được bài học gì?
Những nghi ngờ về sự bền vững của cặp đôi Trump-Musk – mà chúng tôi đã nêu ra vài tháng trước đây, bằng cách so sánh với cặp đôi được hình thành bởi Mao và Lâm Bưu[11] - đã được khẳng định còn nhanh chóng hơn chúng tôi tưởng. Tất nhiên, Musk không bao giờ là một người thừa kế chính thức: vả lại ông ta không thể trở thành tổng thống – vì không sinh ra ở Mỹ - nhưng rõ ràng đã có giữa tổng thống nước Mỹ và người giàu nhất thế giới một mối liên hệ như “gia đình” có thể giúp cho Musk đóng một vai trò quan trọng về lâu dài. Nhưng quyền lực quá mạnh mẽ tạo thuận lợi cho hoang tưởng. Sự gần gũi quá thân thiết này phút chốc có thể biến thành nghi ngờ và thất vọng tột độ. Đó là điều đã xảy ra khi Musk nhận ra rằng Trump không hề có ý định “đền đáp xứng đáng” và Trump sẽ theo đuổi những dự án của mình mà không quan tâm đến ý kiến hay những lợi ích của môn đệ trẻ tài năng của mình. Kể từ lúc đó, những tổn thất có thể là quan trọng cho cả hai người. Không có kẻ thù nào nguy hiểm hơn người biết rõ bạn một cách sâu sắc. Nếu Lâm Lập Quả, con trai của Lâm Bưu, đã cho lưu hành lời tố cáo sắc cạnh nhất chế độ chuyên chế của Mao mà ta có thể hình dung vào thời đó, thì Musk, sau mối bất hoà, đã dùng vũ khí mạnh nhất chưa từng được sử dụng chống lại Trump bằng cách tuyên bố rằng tên của Trump xuất hiện trong hồ sơ của vụ Epstein.
Trong cả hai trường hợp, tổn thất nghiêm trọng nhất mà lãnh tụ vĩ đại đã nhận được là sự nghi ngờ đang ngự trị trong đầu óc của những người ái mộ. Vụ Lâm Bưu đã đóng một vai trò quyết định trong việc mất niềm tin nơi những Hồng Vệ Binh cũ về đặc tính siêu nhân của Mao. Musk, trái ngược với Lâm Bưu đã thoát được sau vụ đoạn tuyệt – mặc dù những cư dân mạng hay pha trò của Trung Quốc đã khẳng định rằng Musk đã gặp nạn trên bầu trời Alaska khi ông ta cố gắng chạy trốn lên sao hoả bằng hoả tiễn, đó là một ví dụ khác về sự so sánh không dứt do người Trung Quốc nêu ra giữa hai cuộc cách mạng văn hoá. Vậy là Musk còn có thể gây ra những tổn thất cho chủ cũ của mình – cho dù ít có khả năng là Đảng nước Mỹ mà ông mong muốn thành lập có thể đạt nhiều phiếu trong cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ, ông sẽ có thể tập hợp đủ số phiếu để làm cán cân nghiêng về phe Dân chủ tại một số đơn vị bầu cử.
Vấn đề kế nhiệm sẽ có thể được giải quyết với sự có mặt của một phó tổng thống trẻ, được giới tinh hoa theo Trump ca ngợi: J. D. Vance.
Nhưng hoàn toàn không chắc là Vance có thể duy trì mối quan hệ tốt đẹp với Trump về lâu dài, và nếu đây là trường hợp thì cũng không chắc ông ta có thể thừa hưởng dễ dàng uy tín của người lãnh đạo cũ. Vả lại, Trump không quở trách những người hâm mộ khi họ đề nghị sửa đổi Hiến pháp để thần tượng của họ thực hiện một nhiệm kỳ thứ ba – trái lại, ông khuyến khích họ một cách thụ động.
Do đó, có lý do mạnh mẽ để đoan chắc rằng việc kế nhiệm đặt ra nhiều vấn đề trong tương lai.
Trở về tình trạng cũ
Cách mạng văn hoá đã không sống sót sau Mao.
Chưa đầy một tháng sau cái chết của Mao, những người lãnh đạo triệt để vốn đã là nạn nhân của một dạng đảo chính được thúc đẩy bởi quân đội và những nhà lãnh đạo cũ còn sống sót. Được chỉ rõ là “Bè lũ bốn tên”, những người trung thành cũ này trong số những người trung thành đã bị bắt và bị xét xử công khai trong một phiên toà chính thống hợp pháp, cắt đứt với truyền thống các tố giác và hạ nhục công khai của Cách mạng văn hoá. Tuy nhiên, nhà cầm quyền đã khuyến khích một phong trào tố giác, chủ yếu là dựa trên các tranh châm biếm và những cuộc biểu tình sau mười năm căng thẳng cực độ.
Một cách rõ ràng, vào cuối triều đại của Mao và trong những năm chuyển đổi, duy nhất một người lãnh đạo có uy tín lớn trong dân chúng là Chu Ân Lai – qua đời tám tháng trước Mao. Ông là biểu tượng của bộ máy quan liêu, của sự thông thái về trị nước và ôn hoà, nghĩa là những giá trị tương phản với những giá trị mà Mao muốn truyền đạt cho dân chúng thông qua Cách mạng văn hoá.
Sau mười năm hỗn loạn và đau thương, dân chúng Trung Quốc dường như đã hiểu một bộ máy nhà nước quan liêu hiệu quả, bất chấp sự kiêu ngạo truyền thống, vẫn tốt đối với họ hơn sự độc đoán triệt để và sự hỗn loạn. Những nhà lãnh đạo còn sống sót đã hiểu rằng hệ thống cần được cải tổ sâu sắc, về kinh tế và chính trị, bằng cách giảm các cơ hội xuất hiện một nhà chuyên chế toàn trị mới. Về các Hồng Vệ Binh cũ và những người trẻ bị đưa về nông thôn, họ đã chán ghét sự ngạo mạn cách mạng quá mức và chỉ mơ về “nền dân chủ và Nhà Nước pháp trị”, phỏng theo khẩu hiệu của Phong trào Bức tường dân chủ mà họ đã khởi xướng vào cuối năm 1978.
Lịch sử sẽ cho biết có hay không vào cuối triều đại của Trump một lực lượng triệt để đối lập được hình thành và đạt được sự ủng hộ rộng rãi của một dân tộc bị vỡ mộng, như điều đã xảy ra ở Trung Quốc vào cuối thập niên 1970.
Cách mạng văn hoá đã không sống sót sau Mao.
MICHEL BONNIN
Sửa chữa những tổn thất
Một vấn đề khác có nguy cơ ám ảnh người Mỹ trong thời gian dài là sửa chữa những tổn thất đã bị gây ra, nếu ta tham chiếu Cách mạng văn hoá Trung Quốc trước đây.
Mao đã nói cần huỷ diệt trước khi xây dựng. Vấn đề là huỷ diệt dễ hơn xây dựng rất nhiều.
Sự huỷ diệt “Bốn lạc hậu” dưới thời Mao là sâu sắc, triệt để và gây tổn thương.
Nhưng “bốn điều mới” đã không bao giờ hình thành.
Các đền đài, bức tượng, tranh, văn chương và tất cả di sản văn hoá đã bị tổn thất nặng nề; không một sản phẩm “văn hoá vô sản” nào được xứng tầm để thay thế di sản này. Những nhà trí thức, nhà văn, nghệ sĩ và bác học giỏi nhất đã bị ngăn cấm làm việc – bị giết, “tự tử”, bị đưa vào tù, hay đơn giản là bị trấn áp bởi kiểm duyệt trong những năm tháng đẹp nhất của họ –, cả một thế hệ không được học hành, thậm chí một phần lớn bị đày đi lao động ở nông thôn. Những giá trị đạo đức cơ bản nhất đã bị bài xích và huỷ hoại, mà không có gì để lấp chỗ thiếu hay hàn gắn vết thương. Sự tụt hậu về kinh tế vào cuối Cách mạng văn hoá đã kinh khủng đến nỗi chỉ còn cách phải thay đổi hoàn toàn phương hướng để Trung Quốc có thể hiện đại hoá. Hệ thống chính trị và hành chính cũng đã bị tổn hại một cách sâu sắc. “Thuận lợi” duy nhất mà sự sụp đổ của hệ thống mang lại là nó tạo thuận lợi cho một cuộc cải cách chống Mao triệt để tiếp theo không lâu sau cái chết của Người Cầm Lái Vĩ Đại. Nhưng những vết sẹo để lại do những xung đột trong bộ máy chính quyền và thể chế đã không bao giờ khép lại.
Tất nhiên, những tổn thất ở Mỹ không lớn bằng.
Nhưng chúng bắt đầu trở thành hiện thực. Những gì bị huỷ hoại trong chính quyền liên bang, trong những thể chế nhạy cảm như an ninh và ngoại giao hay trong các đại học và trung tâm nghiên cứu sẽ gặp khó khăn để xây dựng lại.
Sự sút giảm của quyền lực mềm của Mỹ do việc từ bỏ hàng loạt thể chế vốn là biểu tượng của sự tham gia của Mỹ trong hành trình của thế giới sẽ rất lâu mới hàn gắn lại được.
Nhiều tài năng sẽ bị mất đi và đất nước có nguy cơ không còn phương tiện khi đối diện với những thách thức quốc tế mới.
Cũng như trường hợp của Trung Quốc, những oán hận do sự tàn bạo của các mối quan hệ giữa người với người để lại có nguy cơ vẫn là những vết thương còn mở và gia tăng những đổ vỡ sâu sắc của xã hội Mỹ.
Người dịch: Thái Thị Ngọc Dư
Nguồn: “La Révolution culturelle de Donald Trump”, Le Grand continent, 3.9.2025.
NGUỒN CÁC CHÚ THÍCH: [*]
Bốn điều mới là: tư tưởng mới, văn hóa mới, phong tục mới, tập quán mới, để đối chọi với bốn lạc hậu - ND [1]
Geremie Barmé, “The Chairmen, Trump and Mao”, China File, 23 janvier 2017. [2]
Paul Krugman, “Autogolpe – What’s really happening behind the Trump/Musk chaos”, Substack, 7 février 2025. [3]
K. S. Karol, La deuxième révolution chinoise, Robert Laffont, 1992. [4]
Maggie Astor, “Heritage Foundation Head Refers to ‘Second American Revolution’”, The New York Times, 3 juillet 2024. [5]
Michel Bonnin, Génération perdue. Le mouvement d’envoi des jeunes instruits à la campagne en Chine, 1968-1980, Éditions de l’EHESS, 2004, p. 228. [6]
Mao Tsé-toung, “Analyse des classes de la société chinoise”, Œuvres choisies, 1956, tome I. [7]
Marion Dupont et Julie Clarini, “Aux États-Unis, nombre d’élus ont désormais peur pour leur sécurité et celle de leurs proches”, Le Monde, 10 juillet 2025. [8]
“Wins Come All Day Under President Donald J. Trump”, The White House, 14 février 2025. [9]
Chad de Guzman, “Norwegian tourist claims U.S. denied him entry over a J. D. Vance meme”, Time, 25 juin 2025. [10]
Robert Tait, It’s not easy to manipulate data, warns former labor statistics chief after Trump fires bureau head”, The Guardian, 8 août 2025. [11]
Michel Bonnin, “Can Today’s American people learn something from the Chinese Cultural Revolution?”, SOAS China Institute, 11 mars 2025.
