KỶ NHÂN SINH CHIA RẼ CỘNG ĐỒNG KHOA HỌC
Giáo sư địa chất học kỷ Đệ tứ
Đại học Aarhus và Đại học Nicolaus Copernicus de Toruń (Ba Lan)
Giám đốc nghiên cứu danh dự CNRS, phòng thí nghiệm Chrono-environnement
Giáo sư Địa lý và các hệ thống môi trường, Đại học Maryland
Thuật ngữ này có mặt khắp nơi: từ Trường Kỷ Nhân sinh ở Lyon (École de l’Anthropocène) đến tập bản đồ của Viện Địa lý Quốc gia[1] (Institut national de l'information géographique et forestière -IGN-) và cho đến cả hai tạp chí khoa học[2] chuyên biệt, tất cả mọi người – kể cả các nhà khoa học – đều dùng khái niệm kỷ Nhân sinh. Thời kỳ địa chất mới này được đặc trưng bởi một dấu ấn quan trọng và tổng thể của nhân loại trên hành tinh. Nhưng thuật ngữ này không được chính thức công nhận. Vào tháng ba năm 2024, Uỷ ban quốc tế về địa tầng học – tổ chức đảm nhận trách nhiệm xác định thang thời gian địa chất – đã bác bỏ việc chính thức thêm vào một thời kỳ địa chất mới[3]. Do đó chúng ta vẫn còn trong kỷ nguyên Holocène một cách chính thức, từ 11.700 năm nay. Quyết định này đã không khép lại cuộc tranh luận trong cộng đồng khoa học.
#1 KỶ NHÂN SINH LÀ CÓ THỰC.
Đúng: Một bộ phận của cộng đồng khoa học thừa nhận sự hiện hữu của kỷ Nhân sinh
Erle Ellis. Kỷ Nhân sinh, như được định nghĩa trong các tự điển, thực sự tồn tại và được sử dụng rộng rãi trong các ngành khoa học để xác định một thời kỳ mà con người làm biến đổi hành tinh. Tuy nhiên, không có một thời kỳ chính thức trong thang thời gian địa chất.
Michel Magny. Một bộ phận lớn của cộng đồng khoa học quốc tế thừa nhận thuật ngữ này. Khi lần đầu tiên thuật ngữ được đề nghị, trong nội bộ của nhóm chúng tôi vốn nghiên cứu sự tái tạo các môi trường sinh thái trong quá khứ trong mối liên hệ với các xã hội, chúng tôi đã có cảm tưởng là các công trình của chúng tôi đã tích hợp khái niệm kỷ Nhân sinh này. Chúng tôi xác nhận tác động quan trọng của nhân loại đối với các hệ sinh thái ngay từ các xã hội nông nghiệp đầu tiên. Nhiều nhà địa chất cũng thừa nhận sự hiện hữu của kỷ Nhân sinh.
Không chối cãi thực tế là các biến đổi khí hậu nhanh chóng và với cường độ mạnh đã có thể xảy ra trong quá khứ, nhưng kỷ Nhân sinh đánh dấu một sự thay đổi đột ngột của chế độ khí hậu. Trong khi từ một triệu năm nay, những dao động khí hậu chủ yếu là theo nhịp điệu của các nhân tố thuộc về quỹ đạo của Trái Đất, thì từ nay sẽ theo nhịp độ phát khí thải gây hiệu ứng nhà kính của con người và làm cho khí hậu nóng lên với mức độ tương tự.
Sai: Uỷ ban quốc tế về địa tầng học đã bác bỏ việc công nhận kỷ Nhân sinh như là một thời kỳ địa chất.
Jan Piotrowski. Không có gì minh chứng cho sự chấm dứt kỷ Holocène [chú thích của ban biên tập: thời kỳ địa chất chính thức hiện nay]. Sự chấm dứt của thời kỳ băng hà cuối cùng – gần trùng với khởi đầu của kỷ nguyên Holocène – đã được đánh dấu bởi những thay đổi của môi trường đặc biệt quan trọng hơn nhiều so với những thay đổi có thể đã đánh dấu bước khởi đầu của kỷ Nhân sinh. Ví dụ, nhiệt độ đã tăng lên 1o C mỗi thập kỷ cách đây 15.000 năm ở xứ Wales; cách đây 11.700 năm ở Greenland, nhiệt độ tăng lên 7o C đã xảy ra chỉ trong vòng 50 năm; và cách đây 14.000 năm, mực nước biển dâng lên được sưu tầm ở Barbados là 40mm/năm. Tỷ suất của các thay đổi này là quan trọng hơn so với những gì mà hành tinh của chúng ta đã trải qua từ năm 1950.
Không chắc: Những giải pháp thay thế khác giúp xác định đặc điểm của dấu ấn của nhân loại trên hành tinh.
JP. Giải pháp thay thế duy nhất thích hợp cho kỷ Nhân sinh không phải là xác định thời kỳ mà là sự kiện. Các sự kiện là những yếu tố được thiết lập rõ trong địa tầng học: ví dụ ta tìm thấy sự kiện Đại Oxy hoá cách đây 2,4 tỷ năm, hoặc sự bùng phát sinh vật kỷ Ordovic cách đây 500 triệu năm. Một sự kiện có thể hoàn toàn mang tính lịch đại, như kỷ Nhân sinh. [chú thích của ban biên tập: Nhóm nghiên cứu về kỷ Nhân sinh cho biết đã xem xét một cách chi tiết khả năng này, và kết luận rằng nó không tương thích với các dữ liệu địa tầng[4].]
#2: CÓ KHẢ NĂNG XÁC ĐỊNH MỘT CÁCH CHÍNH XÁC KỶ NHÂN SINH.
Đúng: Các nhà khoa học đã xác định một dấu mốc của khởi đầu của kỷ Nhân sinh
MM. Một nhóm nghiên cứu về kỷ Nhân sinh đã được thành lập năm 2009 theo yêu cầu của Liên Hiệp Khoa học Địa chất quốc tế (l’Union internationale des sciences géologiques). Năm 2019, nhóm này đã đề nghị giữ thuật ngữ kỷ Nhân sinh. Năm 2023, nhóm còn xác định mốc ranh giới giữa hai tầng địa chất trong các trầm tích của hồ Crawford ở Canada. Thực vậy, người ta quan sát thấy ở đó – và trên toàn cầu – sự gia tăng nhanh chóng của sự tập trung hai chất đồng vị của plutonium vốn tương ứng với các thử nghiệm hạt nhân đầu tiên trên đất liền. Như vậy, khởi đầu của kỷ Nhân sinh có thể được xác định là năm 1952. Ngoài dấu ấn hạt nhân, nhiều chỉ báo khác có lẽ ghi nhận một sự thay đổi đột ngột vào thời kỳ đó: hàm lượng khí gây hiệu ứng nhà kính gia tăng, đa dạng sinh học giảm sút, ô nhiễm tích tụ, chất thải do con người (như nhựa, chất dẻo chẳng hạn) gia tăng.
Một số người có thể phê phán việc chọn hồ Crawford để xác định mốc ranh giới địa tầng toàn cầu đánh dấu sự khởi đầu của kỷ Nhân sinh, đặc biệt vì lý do không tiếp cận được. Thế thì nói gì về địa điểm được chính thức thừa nhận là mốc ranh giới địa tầng của sự khởi đầu kỷ Holocène? Đó là một cuộc thăm dò trong chỏm băng hà của Greenland, bị đe doạ biến mất trong tương lai vì khí hậu nóng lên đang diễn ra…
Sai: Không thể xác định một cách chặt chẽ sự khởi đầu của kỷ Nhân sinh.
JP. Tồn tại những dấu vết địa chất của sự hiện diện của con người, và điều này diễn ra trước cả sự khởi đầu được đề xuất cho kỷ Nhân sinh (khởi đầu của nông nghiệp, dân cư châu Mỹ, cách mạng công nghiệp, v.v.). Trong những lập luận phản bác sự công nhận kỷ Nhân sinh như là một thời kỳ địa chất, nhiều lập luận liên quan đến sự khởi đầu của kỷ Nhân sinh. Sự khởi đầu này không thể được xác định một cách chặt chẽ vì nó bắt đầu ở những thời điểm khác nhau ở những nơi khác nhau trên Trái Đất. Hơn nữa, thời điểm được đề xuất (1952) không có nghĩa gì cả vì tác động của con người đối với Trái Đất là sớm hơn nhiều. Vì nếu như vậy thì Chiến tranh thế giới thứ hai sẽ là thời kỳ tiền-Nhân sinh? Cuối cùng, mốc ranh giới địa tầng toàn cầu được đề xuất – hồ Crawford – không đáp ứng các tiêu chuẩn của thang thời gian địa chất: nó ít được tiếp cận và không ổn định về mặt địa chất.
EE. Có thể có tiềm năng xác định một cách chính xác một thời điểm và một dấu mốc của kỷ Nhân sinh, nhưng điều này không có lợi ích khoa học rõ ràng – nhất là khi nó còn mới mẻ. Có nhiều cách tốt hơn để hiểu kỷ Nhân sinh như là một quá trình và sự kiện đang diễn ra, hơn là một sự thay đổi toàn diện và đột ngột xảy đến vào năm 1952.
Không chắc: Vẫn tồn tại các quan điểm mâu thuẫn nhau, nhưng những quan điểm này không phải khi nào cũng dựa trên những chứng cứ khoa học.
MM. Quyết định bác bỏ việc công nhận kỷ Nhân sinh của Uỷ ban quốc tế về địa tầng học có vẻ gây ngạc nhiên: thực vậy, vào năm 2023, nhóm nghiên cứu chuyên về vấn đề này đã khuyến nghị chấp nhận kỷ Nhân sinh và đã đề nghị một mốc ranh giới địa tầng toàn cầu.
Nhưng tôi hiểu những e ngại của các nhà địa chất. Trước hết cần nhớ rằng thời kỳ Nhân sinh đã được Paul Josef Crutzen đề xuất vào năm 2000. Nhà hoá học này nghiên cứu ozone ở tầng bình lưu được cộng đồng khoa học quốc tế công nhận, ông đã nhận giải thưởng Nobel hoá học. Nhưng ông không phải là nhà địa chất… Một nhà hoá học đề nghị xem xét lại thời gian địa chất có thể là nguồn cơn của khó khăn. Cuối cùng, thang thời gian địa chất là rất dài, thường là hàng triệu năm. Ở đây, sự thay đổi thang thời gian là triệt để, với một kỷ Nhân sinh bắt đầu vào năm 1952, nghĩa là chỉ mới 72 năm!
#3: CHÚNG TA VẪN CÓ THỂ TIẾP TỤC NÓI VỀ KỶ NHÂN SINH.
Đúng: Nhiều nhà khoa học đồng tình với thuật ngữ này
MM. Cộng đồng khoa học quốc tế đã nắm lấy thuật ngữ này ngay khi nó xuất hiện. Có những tạp chí chuyên đề, và những tạp chí khoa học lớn như Nature và The Holocene đã dành những số đặc biệt về kỷ Nhân sinh. Thuật ngữ này liên kết các nhà khoa học tự nhiên và nhân văn, đó là một ngọn cờ có sức thuyết phục đối với các cơ quan lãnh đạo và chúng tôi sẽ tiếp tục sử dụng nó. Đối với tôi, sự từ chối công nhận thuật ngữ đang gửi một tín hiệu tiêu cực đến các nhà khoa học, nhưng đặc biệt là gửi đến những người có trách nhiệm về chính trị và kinh tế và gửi đến công luận. Tôi e rằng sự từ chối này được dùng như cái cớ của việc không hành động khi đối diện với biến đổi khí hậu. Đó quả thực là một nguồn cơn của sự lẫn lộn mà ta có thể trách cứ.
EE. Tôi nghĩ rằng các nhà khoa học sẽ tiếp tục thảo luận về ý nghĩa của “kỷ nguyên con người” khi dùng thuật ngữ kỷ Nhân sinh, và có thể là những thuật ngữ khác. Các xã hội loài người không phải là sự thay đổi tổng thể đầu tiên hay duy nhất của hành tinh do các sinh vật gây ra, nhưng đây là biến đổi mới nhất và khác với các biến đổi trước về nhiều phương diện. Cuộc thảo luận vẫn tiếp diễn mà không cần phải định nghĩa một cách chính thức kỷ Nhân sinh.
Không chắc: Cuộc thảo luận thuộc về phương pháp khoa học, và quyết định này không phải là không thể thay đổi.
MM. Bất chấp quyết định của Uỷ ban quốc tế về địa tầng học, cuộc tranh luận vẫn tiếp diễn. Với tư cách là những nhà khoa học, chúng tôi đã quen với việc nhìn thấy sự tiến triển của các câu chuyện và những diễn giải đồng hành với sự tiến triển của các dữ liệu, và tôi nghĩ rằng với tình trạng trầm trọng của khủng hoảng sinh thái, sự gián đoạn được đánh dấu bởi kỷ Nhân sinh sẽ ngày càng rõ rệt.
JP. Hoàn toàn không có gì sai khi dùng kỷ Nhân sinh như là một thuật ngữ khoa học, nhưng để nói về sự kiện chứ không phải là thời kỳ thì tốt hơn. Nếu kỷ Nhân sinh mới bắt đầu chỉ từ 70 năm nay, thì tác động sắp tới của nó là dựa trên những dự đoán chứ không phải những dữ liệu địa chất sẵn có. Do đó, sự công nhận kỷ Nhân sinh sẽ phải được các thế hệ các nhà địa chất tương lai ghi nhận.
Anaïs Marechal thực hiện
Người dịch: Thái Thị Ngọc Dư
Nguồn: “L'Anthropocène divise la communauté scientifique”, Polytehcnique Insights, 6.11.2024
Chú
thích:
