Kỷ Nhân sinh chia rẽ cộng đồng khoa học

KỶ NHÂN SINH CHIA RẼ CỘNG ĐỒNG KHOA HỌC

Jan Piotrowski

Giáo sư địa chất học kỷ Đệ tứ

Đại học Aarhus và Đại học Nicolaus Copernicus de Toruń (Ba Lan)

Michel Magny

Giám đốc nghiên cứu danh dự CNRS, phòng thí nghiệm Chrono-environnement

Erle Ellis

Giáo sư Địa lý và các hệ thống môi trường, Đại học Maryland

Tóm tắt Khái niệm kỷ Nhân sinh nói đến một thời kỳ địa chất mới, với đặc điểm bị tác động quan trọng và tổng thể của hoạt động của con người trên hành tinh. Năm 2023, một nhóm nghiên cứu về kỷ Nhân sinh đã ấn định mốc ranh giới địa tầng toàn cầu giữa hai thời kỳ địa chất - còn gọi là “clou d’or”: mốc vàng - vào năm 1952, trong trầm tích của hồ Crawford ở Canada, đặc biệt là do các dấu ấn hạt nhân. Thuật ngữ này được sử dụng rộng rãi bởi cộng đồng khoa học, nhưng nó gây tranh luận trong địa chất học và đã bị Uỷ ban quốc tế về địa tầng học bác bỏ. Trong những lý do bác bỏ, có sự khó khăn của việc xác định một cách chặt chẽ điểm khởi đầu của kỷ Nhân sinh và mốc ranh giới địa tầng toàn cầu được đề xuất không đáp ứng các tiêu chuẩn của thang thời gian địa chất. Tuy nhiên, khái niệm này vẫn còn được sử dụng rộng rãi, đặc biệt là vì nó nhấn mạnh đến hành động cấp bách để đối phó với biến đổi khí hậu và chỉ rõ một xã hội mà những biến đổi tổng thể của hành tinh là do con người gây ra.

Thuật ngữ này có mặt khắp nơi: từ Trường Kỷ Nhân sinh ở Lyon (École de l’Anthropocène) đến tập bản đồ của Viện Địa lý Quốc gia^[1] (Institut national de l'information géographique et forestière -IGN-) và cho đến cả hai tạp chí khoa học^[2] chuyên biệt, tất cả mọi người – kể cả các nhà khoa học – đều dùng khái niệm kỷ Nhân sinh. Thời kỳ địa chất mới này được đặc trưng bởi một dấu ấn quan trọng và tổng thể của nhân loại trên hành tinh. Nhưng thuật ngữ này không được chính thức công nhận. Vào tháng ba năm 2024, Uỷ ban quốc tế về địa tầng học – tổ chức đảm nhận trách nhiệm xác định thang thời gian địa chất – đã bác bỏ việc chính thức thêm vào một thời kỳ địa chất mới^[3]. Do đó chúng ta vẫn còn trong kỷ nguyên Holocène một cách chính thức, từ 11.700 năm nay. Quyết định này đã không khép lại cuộc tranh luận trong cộng đồng khoa học.

Chuyện trò toán học

CHUYỆN TRÒ TOÁN HỌC

Hà Huy Khoái - Ngô Bảo Châu

LTS. Giáo sư Hà Huy Khoái vừa đưa lên trang FB của ông (ngày 30.08.2025) bài viết này, với nhan đề “Trò chuyện với Ngô Bảo Châu”. Tuy là bài cũ^[*], chúng tôi đã xin phép ông đăng lại trên Diễn Đàn, vì nhiều ý tưởng quan trọng còn rất thời sự trong đó.

Mặt khác, Diễn Đàn cũng mạn phép tác giả sửa cái nhan đề, để phản ánh chính xác hơn vai trò của cả hai vị trong cuộc “chuyện trò” thú vị này.

Mình rất thích chuyện trò với những người mà sau cuộc nói chuyện phiếm, mình học thêm được một chút. NBC là người như vậy. Lần này NBC về VN mà mình đã đạt đến mức tối đa độ Lãn, nên chưa ra HN để chuyện trò được. 

Đưa lại ở đây buổi chuyện trò, mà cũng có khá nhiều báo đăng lại, vì nó không hoàn toàn là “chuyện phiếm”.

******

NBC: Tỉ lệ nhà toán học trên đầu người có lẽ không ở đâu bằng gia đình chú Khoái. Chú Hà Huy Hân là giáo viên toán, chú Hà Huy Vui là một nhà toán học Việt nam hàng đầu trong chuyên ngành kỳ dị. Thế hệ sau còn có Hà Huy Tài, Hà Minh Lam và Hà Huy Thái. Đây là một điển hình về truyền thống gia đình hay là một sự ngẫu nhiên tai quái?

Giới thiệu sách biên khảo về Adam Smith vừa xuất bản

GIỚI THIỆU SÁCH BIÊN KHẢO VỀ ADAM SMITH VỪA XUẤT BẢN

Kỷ yếu 300 năm Adam Smith

Sau hai năm thai nghén, tập kỷ yếu kỷ niệm 300 năm ngày sinh Adam Smith đã ra đời, đánh dấu một chặng đường biên tập công phu. Đây là quyển sách đầu tiên ở Việt Nam về diện mạo và những đóng góp của Adam Smith cho lý thuyết kinh tế thế giới, được gợi ý, phối hợp biên tập và tổ chức thực hiện bởi ba học giả có tiếng trong môi trường học thuật Việt Nam: GS Trần Văn Thọ (Nhật), TS Nguyễn Xuân Xanh (Việt Nam) và TS Trần Quốc Hùng (Hoa Kỳ). Sách bao gồm những bài biên khảo công phu của 20 gương mặt quen thuộc trên văn đàn Việt Nam trong lĩnh vực kinh tế và lịch sử kinh tế. Để giới thiệu, chúng tôi xin trích đăng bài dẫn nhập của tác phẩm và mục lục sách. Xin trân trọng giới thiệu.

Dẫn nhập

Nhóm chủ biên

Nhóm chủ biên: Trần Văn Thọ, Trần Quốc Hùng, Nguyễn Xuân Xanh

Những món quà của Donald Trump dành cho Trung Quốc và Nga

NHỮNG MÓN QUÀ CỦA DONALD TRUMP DÀNH CHO TRUNG QUỐC VÀ NGA

Tác giả: Pierre-Antoine Donnet ^[*]

Donald Trump và Tập Cận Bình bắt tay nhau.

Những sự hỗn độn liên tục về ngoại giao và thương mại của Tổng thống Donald Trump, kể từ khi ông trở lại Nhà Trắng vào tháng giêng, đã tạo điều kiện thuận lợi cho Trung Quốc và đồng minh Nga, với hậu quả ngày càng rõ ràng là cho phép họ củng cố ảnh hưởng ở Châu Á, một khu vực mà Bắc Kinh có ý định đẩy Mỹ ra khỏi.

Khi niềm tin vào Hoa Kỳ dần dần suy yếu, các quốc gia như Indonésie, Malaisie, Việt Nam, và đặc biệt là Ấn Độ đang quay sang Trung Quốc, quốc gia đang lợi dụng sự từ bỏ này của Hoa Kỳ để gây chia rẽ trong các liên minh truyền thống ràng buộc Hoa Kỳ với Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc và Philippines.

Hơn nữa, thay vì từ bỏ liên minh kinh tế, chính trị và quân sự với Nga, Bắc Kinh không bỏ lỡ bất kỳ cơ hội nào để tuyên bố mối quan hệ vững chắc hiện tại với Moscou, và không vi thế mà làm cho Donald Trump lo ngại. Điều này bất chấp việc Trung Quốc không còn che giấu việc họ có những đồng minh hay đối tác ưu tiên là các quốc gia bị ruồng bỏ, hoặc gần như vậy, như Afghanistan, Iran, Vénézuela, Belarus và Triều Tiên.

Ví dụ gần đây nhất, Donald Trump đã quyết định vào thứ Hai, ngày 11 tháng 8, gia hạn việc tạm dừng tất cả thuế quan đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc trong 90 ngày, sau khi trước đó đã áp đặt mức thuế lên tới 125% vào ngày 12 tháng 4 và thậm chí 145% sau đó.

Chúng ta có quyền đặt câu hỏi về logic của cuộc chiến thương mại này, vì chính quyền Trump đồng thời áp đặt mức thuế 15% đối với đồng minh lịch sử Nhật Bản và thậm chí là 20% đối với Đài Loan, mặc dù chính quyền Đài Loan đã đồng ý đầu tư hàng chục tỷ đô la vào lãnh thổ Hoa Kỳ để sản xuất chất bán dẫn hiện đại nhất, chính xác là để đáp ứng những đòi hỏi của vị tổng thống thứ 47 của Hoa Kỳ.

Thomas Piketty: “Tình hình tài chính mong manh chưa từng thấy của Hoa Kỳ giải thích sự hung hãn của chính quyền Trump”

THOMAS PIKETTY: “TÌNH HÌNH TÀI CHÍNH MONG MANH CHƯA TỪNG THẤY CỦA HOA KỲ GIẢI THÍCH SỰ HUNG HÃN CỦA CHÍNH QUYỀN TRUMP”

Tác giả: Thomas Piketty

Ý tưởng tự do mậu dịch diễn ra một cách hài hòa tự phát không đứng vững trước thử thách của thực tế. Trong bài này, tác giả cho rằng để đối phó với những sự mất cân bằng hiện nay, giải pháp lẽ ra phải là thiết lập một tiền tệ chung.

Làm sao lý giải được làn sóng căng thẳng thương mại đang tràn ngập thế giới năm 2025? Để hiểu rõ đối tượng này, Phòng thí nghiệm về các bất bình đẳng thế giới vừa công bố một nghiên cứu lịch sử về những mất cân bằng thương mại và tài chính thế giới từ 1800 đến nay, nghiên cứu mang tên “Unequal Exchange and North-South Relations. Evidence from Global Trade Flows and the World Balance of Payment, 1800-2025” (Trao đổi bất bình đẳng và quan hệ Bắc-Nam. Bằng chứng từ dòng Thương mại Toàn cầu và Cán cân chi trả trên Thế giới, 1800-2025).

Nghiên cứu này nêu ra nhiều kết luận khá rõ ràng. Nói chung, ý tưởng theo đó tự do mậu dịch diễn ra cân bằng và hài hòa một cách tự phát không đứng vững trước thử thách của thực tế. Từ năm 1800, người ta nhận thấy có những mất cân bằng to lớn và xu hướng kinh niên của các cường quốc thống trị là lạm dụng quyền lực để áp đặt những điều kiện có lợi cho mình, và bất lợi cho các nước nghèo.

Điều mới trong cuộc khủng hoảng hiện nay là Hoa Kỳ đang mất đi khả năng kiểm soát thế giới và lâm vào một tình hình tài chính mỏng manh chưa từng thấy. Điều này giải thích tại sao chính quyền Trump hung hãn như vậy.

Những hoạt động dịch chuyển trung tâm: Chuyến Du hành lớn với Gisèle Sapiro đến Berlin - sau khi vòng qua New Delhi

NHỮNG HOẠT ĐỘNG DỊCH CHUYỂN TRUNG TÂM: CHUYẾN DU HÀNH LỚN VỚI GISÈLE SAPIRO ĐẾN BERLIN - SAU KHI VÒNG QUA NEW DELHI

GISÈLE SAPIRO — Để nói với chúng ta về vai trò của Berlin trong lưu hành các ý tưởng và tác phẩm – và ảnh hưởng của thành phố này đối với chính các công trình của mình – nhà xã hội học Gisèle Sapiro đã muốn ghé qua một điểm dừng chân bất ngờ. 

Chúng tôi dõi theo bà trong các hội chợ sách, các nhà xuất bản, các định chế học thuật ẩn sâu trong rừng, nơi người ta dùng bữa trưa bên bờ hồ, sau một hội thảo về nghiên cứu. 

Một lộ trình trên toàn cầu luôn đưa chúng ta về Alexanderplatz.

Tác giả: Jean-Irénée Chareton, Pierre Ramond

Loạt bài Grand Tour của chúng tôi tiếp tục. Sau Nikos Aliagas về Missolonghi, Françoise Nyssen về Arles, Gérard Araud về Hydra, Édouard Louis về Athènes, Anne-Claire Coudray về Rio, Edoardo Nesi về Forte dei Marmi, Helen Thompson về Naples, Pierre Assouline về đảo Corse, Denis Crouzet và Élisabeth Crouzet-Pavan về Venise hay Carla Sozzani về Milan, Edwy Plenel về Martinique, Mazarine Mkitterrand Pingeot về La Charité-sur-Loire và Jean-Pierre Dupuy về California, Hélène Landemore về Islande, Jean-Christophe Rufin về Albanie, Bruno Patino về Strasbourg, Fabrice Arfi về Lyon, Gisèle Sapiro đưa chúng ta đến Berlin – nhưng cũng phần nào đến New Delhi, để tìm hiểu những nơi chốn của lĩnh vực văn học xuyên quốc gia, trong sự tiếp nối với tác phẩm mới nhất của bà. Một tác giả toàn cầu là gì? (Qu’est-ce qu’un auteur mondial?) (Nhà xuất nản Gallimard, 2024).

Trong khuôn khổ Chuyến Du hành lớn này đến Berlin, bà đã tha thiết muốn bắt đầu bằng cách nói với chúng tôi về… New Delhi. Tại sao – chúng ta sẽ trở lại vấn đề này, nhưng trước hết là: bà đã gặp Ấn Độ như thế nào?

Nữ bác sĩ đầu tiên của Việt Nam - Cuộc đời tận hiến cho y học

Dấu ấn trí tuệ của nhà khoa học nữ Việt Nam và khát vọng bứt phá trong kỷ nguyên mới

Bài 1: 

NỮ BÁC SĨ ĐẦU TIÊN CỦA VIỆT NAM - CUỘC ĐỜI TẬN HIẾN CHO Y HỌC

Tác giả: Trần Đình Ba

PNO - Thọ 106 tuổi, bác sĩ Henriette Bùi (1906-2012) để lại dấu ấn riêng khi là nữ bác sĩ đầu tiên của Việt Nam thời hiện đại. Bà còn được biết đến với những hành xử tôn vinh y đức trong nghề nghiệp, thể hiện sự tự chủ trong việc lựa chọn hạnh phúc của bản thân.

LTS: Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia tạo động lực bứt phá mạnh mẽ cho các nhà khoa học, trong đó có nhà khoa học nữ. Báo Phụ nữ TPHCM tổ chức loạt bài: “Dấu ấn trí tuệ của nhà khoa học nữ Việt Nam và khát vọng bứt phá trong kỷ nguyên mới” nhằm tôn vinh những đóng góp nổi bật của nhiều nhà khoa học nữ trên mọi lĩnh vực trải dài từ đầu thế kỷ XX đến nay. Qua đó khẳng định vai trò, vị thế và tiềm năng của đội ngũ nhà khoa học nữ; cũng như khơi dậy và lan tỏa cảm hứng sáng tạo, đổi mới trong nghiên cứu khoa học của nữ trí thức trong bối cảnh hội nhập và cạnh tranh toàn cầu.

Nữ bác sĩ trước nhất của nước Việt

Cái tên của Henriette Bùi có mối liên hệ mật thiết với gốc gác của cô, cũng là chứng tỏ dòng dõi trâm anh thế phiệt của vị nữ bác sĩ đầu tiên ngành y nước Việt. Nói vậy, bởi cha cô chính là nhà báo, nhà chính trị Bùi Quang Chiêu (1873-1945) nổi tiếng đất Nam Kỳ nửa đầu thế kỷ XX.

Theo thông tin trong tác phẩm Bến Tre trong lịch sử Việt Nam (từ năm 1757 đến 1945) (Nguyễn Duy Oanh, 1971), ông Bùi Quang Chiêu quê Bến Tre, từng du học Pháp, lĩnh bằng kỹ sư canh nông. Như ghi chép trong Việt Nam dưới thời Pháp đô hộ (Nguyễn Thế Anh, 1974), ông tham gia thành lập Đảng Lập hiến năm 1923 cùng Nguyễn Phan Long, Dương Văn Giáo.

Theo Làng báo Sài Gòn 1916-1930 (Philippe M.F. Peycam, 2015), ông sáng lập tờ La Tribune Indochinoise năm 1926 làm cơ quan ngôn luận của Đảng Lập hiến. Trước đó, ông cùng Nguyễn Phú Khai lập Báo La Tribune Indigène năm 1917.

Là con của chính trị gia, lại có quốc tịch Pháp, Henriette Bùi được hưởng nền giáo dục Pháp Việt tân tiến từ nhỏ khi theo học Trường Saint Paul de Chartres (Trường Nhà Trắng) tại Sài Gòn. Năm 1915, Henriette nhận bằng Certificat d’Études rồi vào học Trường Collège des Jeunes Filles (nay là Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai).

Tiếp đó, Henriette Bùi sang Pháp du học. Tốt nghiệp bậc trung học tại Trường Lycée Fenelon ở Paris năm 1926. Năm 1927, nữ sinh An Nam ghi danh vào Đại học Y khoa Paris. Sau 7 năm miệt mài nơi ghế giảng đường và trong phòng thí nghiệm, cô gái Á Đông tốt nghiệp năm 1934.

Theo tờ Đuốc nhà Nam số 1489 ra ngày 22/5/1935 thì “tiểu thơ Henriette Bùi là một người phụ nữ Việt Nam chiếm bằng tấn sĩ thứ nhứt. Chắc các bạn đọc còn nhớ cô Henriette Bùi đỗ bằng y khoa tấn sĩ từ mấy tháng nay, nhưng cô còn phải lưu lại ở Pháp là để huấn luyện cho rành nghề”.

Biệt thự tư gia của Henriette Bùi ở số 28 đường Testard, nay là đường Võ Văn Tần, thuộc khuôn viên Bảo tàng Chứng tích chiến tranh - Ảnh tư liệu

“Chủ nghĩa phân biệt chủng tộc là không có” - Ngày xưa đã có nạn khủng bố chủng tộc ở Mỹ

“Chủ nghĩa phân biệt chủng tộc Nhà nước là không có”

NGÀY XƯA ĐÃ CÓ NẠN KHỦNG BỐ CHỦNG TỘC Ở MỸ

Năm 1865 tại Hoa Kỳ, việc bãi bỏ chế độ nô lệ đã chính thức thiết lập sự bình đẳng giữa người da trắng và người da đen. Tuy nhiên, trong gần cả một thế kỷ nữa, luật pháp và chính trị vẫn ủng hộ sự thống trị tàn ác của người da trắng đối với người da đen tại đất nước này vốn tự coi mình là thiên đường dân chủ.

Tác giả: Loïc Wacquant

Jean-Michel Basquiat, “Defacement (The Death of Michael Stewart)” 1983. Với tác phẩm này, nghệ sĩ người Mỹ gốc Phi Jean-Michel Basquiat tưởng nhớ Michael Stewart, cũng là một nghệ sĩ người Mỹ gốc Phi, người đã qua đời mười ba ngày sau một cuộc tấn công dữ dội của cảnh sát New York.
© Akg-images © ADAGP, Paris 2024

Khái niệm đẳng cấp gắn liền với Ấn Độ thời đạo Bà La Môn, nhưng ở miền Nam nước Mỹ trong khoảng thời gian từ những năm 1890 đến những năm 1960, người da đen, con cháu của nô lệ, bị đối xử như một cấp hạ đẳng, những “tiện dân /Dalit/Thực sự không được chạm vào (Intouchable)” ở đất nước được coi là cái nôi của nền dân chủ và là thành trì của “thế giới tự do”. “Jim Crow” là cái tên thường được dùng để chỉ hệ thống thống trị chủng tộc đã đặt người dân da đen dưới ách thống trị mà phong trào đòi quyền công dân của Martin Luther King đã nổi dậy chống lại. Chế độ này thực chất là gì và đã hoạt động như thế nào?

Dựa vào huyền thoại về “giọt máu đen” theo đó bất kỳ ai có tổ tiên là nô lệ đều là người da đen và do đó bẩm sinh đã thua kém, chế độ này bao gồm bốn yếu tố đan xen: cơ sở hạ tầng kinh tế dựa trên chế độ phát canh thu tô chuyển sang chế độ nô lệ vì nợ; một cốt lõi xã hội áp đặt sự tôn kính thường xuyên của người da đen đối với người da trắng; một cấu trúc thượng tầng tước đoạt các quyền chính trị và tư pháp. Nhưng vì người Mỹ gốc Phi không bao giờ chấp nhận ba cơ chế đầu tiên của sự bóc lột, sự phục tùng và sự loại trừ này nên chúng phải được bảo vệ bằng một cơ chế thứ tư, đó là bạo lực khủng bố. Dưới hình thức đe dọa, tấn công, hãm hiếp, truy nã, tàn sát, đánh roi, hành hình bằng treo cổ, và còn cả những sự bắt giữ tùy tiện và những vụ hành quyết đơn sơ bao trùm lên mọi tương tác giữa người da trắng và người da đen và có thể xảy ra bất cứ lúc nào để truyền đạt thông điệp chính trị về quyền tối cao của người da trắng.