LÝ THUYẾT TIẾN HÓA CỦA HAYEK BÁC BỎ QUAN ĐIỂM CHÍNH TRỊ CỦA CHÍNH ÔNG NHƯ THẾ NÀO
Ông đang tranh luận với Stalin đấy, chứ không phải với Na Uy đâu.
Với vai trò là một người theo thuyết tiến hóa phê phán lĩnh vực kinh tế học, tôi từng cảm thấy mình giống như một người ngoài ngành mãi cho đến khi tôi bắt gặp công trình của Friedrich Hayek. Chính nhà kinh tế người Áo này đã phê phán lý thuyết cân bằng chung của Walras và đề xuất một lý thuyết thay thế triệt để: các hệ thống kinh tế là một hình thức trí tuệ phân tán vốn được tiến hóa thông qua quá trình chọn lọc nhóm văn hóa. Chúng vận hành mà không cần bất kì ai thiết kế.
Đó là lĩnh vực chuyên môn của tôi. Tôi đã phải ngưỡng mộ Hayek như một người tiên phong, đặc biệt vì quá trình chọn lọc nhóm là một niềm tin đi ngược với số đông và vì nghiên cứu về quá trình tiến hóa về mặt văn hóa của con người mới manh nha khi ông bắt đầu viết sách. Tuy nhiên, cả hai chủ đề này đều đã phát triển vượt bậc từ đó và không ủng hộ quan điểm của chính ông về việc các hệ thống kinh tế hoạt động tốt nhất khi không có bất cứ sự điều tiết nào. Thay vào đó, lý thuyết chọn lọc nhóm văn hóa đề xuất một con đường trung gian giữa tự do kinh tế và kế hoạch hóa tập trung có nhiều triển vọng.
 |
| Alan Kirman (1939-) |
 |
| Rajiv Sethi |
Tôi coi Sam là một trong những người hướng dẫn của mình và tự hào đã hợp tác với Alan biên tập một ấn phẩm của MIT Press (Nhà xuất bản Viện Công nghệ Massachusetts) có tiêu đề Complexity and Evolution: Toward a New Synthesis for Economics [Phức hợp và Tiến hóa: Hướng tới một Hợp đề Mới cho Kinh tế học], bắt nguồn từ một cuộc hội nghị mà chúng tôi đã hỗ trợ tổ chức dưới sự bảo trợ của Diễn đàn Ernst Strungmann của Đức, và Rajiv đã tham dự chương trình này. Tôi đã phỏng vấn Alan về khái niệm tự do kinh tế vào năm 2014, trong đó có thảo luận về Hayek. Công trình mà cả hai là đồng tác giả, cùng với một bài xã luận (op ed) gần đây của Sam, đã đem đến một cơ hội vàng để tôi có cuộc trao đổi với ông.
 |
| David Sloan Wilson (1949-) |
 |
| Sam Bowles (1939-) |
SB: Đợi đã! David, trước khi chúng ta bắt đầu: làm thế nào mà tôi có thể trở thành người hướng dẫn của anh được chứ? Tôi đã học từ anh rằng quá trình chọn lọc nhóm nên được giải thoát ra khỏi tình huống khó khăn, khi anh còn là một tiếng nói đơn độc chống lại tư tưởng chính thống về sinh học vào thời điểm đó.
Nhưng để trả lời câu hỏi của anh, tôi sẽ tập trung vào cách trình bày của Hayek về thị trường như một cơ chế xử lý thông tin đóng một vai trò thiết yếu trong bất kì nền kinh tế nào bởi thông tin là khan hiếm và có tính địa phương, sự phê phán của ông đối với tư duy cân bằng cạnh tranh hoàn hảo trong kinh tế học, và quan điểm động về nền kinh tế của ông.
DSW: Tại sao lại là chuyện Hayek chú trọng đến tầm quan trọng của thông tin đối với kinh tế học?
 |
| Joseph Schumpeter (1883-1950) |
DSW: Nhưng vấn đề các nhà kế hoạch hóa tập trung không có đủ thông tin ắt hẳn đã phổ biến tại thời điểm đó.
SB: Kỳ lạ là vấn đề đó đã không hề phổ biến. Những người ủng hộ và (còn kỳ lạ hơn là) các nhà phê phán hệ thống kế hoạch hóa tập trung đều lấy mô hình tân cổ điển quen thuộc (hoặc 'mô hình Walrasian') làm cơ sở — với giả định về thông tin đầy đủ. Không ngạc nhiên khi mọi thứ đều đã không diễn ra tốt đẹp cho phe phản đối kế hoạch hóa. Tuy nhiên, một số người nghiên cứu sâu hơn về kinh tế học kế hoạch hóa tập trung thực sự đã nhìn nhận vấn đề khác biệt. Đây là một ví dụ:
 |
| Friedrich Hayek (1899-1992) |
 |
| Leon Trotsky (1879-1940) |
Cách nhìn nhận này là của Hayek — có thể dễ dàng tìm thấy trong bài nghiên cứu xuất bản năm 1945 của ông — nhưng tác giả lại là nhà cách mạng người Nga Leon Trotsky viết vào năm 1932 theo những gì đã được đúc kết từ Kế hoạch 5 năm Đầu tiên.
DSW: Hayek kết nối lý thuyết của mình với chính sách kinh tế như thế nào, mà anh gọi là “Đường đến Tự do Kinh tế” trong bài viết của mình?
SB: Ồ, đúng như thế đó David, ông ấy không làm vậy. Bất chấp việc ông khẳng định cả hai thứ đó đều là một phần của một tổng thể hữu cơ, Hayek vẫn không kết nối kinh tế học của ông với quan điểm chính trị của ông. Trên thực tế, kinh tế học của Hayek đem đến lý do chính đáng để anh nghi ngờ quan điểm chính trị của ông ấy. Tôi hy vọng chúng ta có thể quay lại trao đổi về chủ đề này.
DSW: Chắc chắn rồi. Nhưng trước hết, anh hãy nói về lập luận của Hayek chống lại hệ thống kế hoạch hóa tập trung, sau đó là về sự đóng góp chính của ông ấy cho kinh tế học được không?
SB: Không có vấn đề gì. Cuộc tranh luận giữa kế hoạch hóa với thị trường là sự xúi giục, nhưng những công trình của ông trước và sau bài nghiên cứu công bố năm 1945 đã mở ra một cách nhìn mới về các nền kinh tế thị trường và khiến cho ‘kinh tế học thông tin’ trở thành một chủ đề [nghiên cứu] chính trong nghiên cứu kinh tế đương đại.
SB: Nó vừa đơn giản và vừa sâu sắc. Giá cả chính là thông điệp. Dĩ nhiên mấu chốt nằm ở các chi tiết, nhưng lý tưởng nhất là người ta nói cho anh biết sẽ tốn bao nhiêu để sản xuất một sản phẩm tốt và sản phẩm đó có giá trị đến mức nào đối với những người khác. Đây là những thông tin thực tế mà nhà kế hoạch hóa không dễ biết được. Vì vậy, nếu có một đợt hạn hán ở miền Trung-Tây, và giá lúa mì tăng vọt, thông điệp ở đây là: “hãy nghĩ đến chuyện đặt khoai tây hay mì ống trên bàn ăn tối nay”. Và như ví dụ cho thấy, giá cả không chỉ là thông điệp, mà còn là động lực. Giá lúa mì cao hơn không chỉ gợi ý một thực đơn khác, mà còn làm cho thực đơn thay thế trở thành lựa chọn có chi phí thấp hơn.
DSW: Và Hayek đã sử dụng lý do này để chứng minh rằng thị trường không nên bị chính phủ kiểm soát vì thị trường có thể tự đạt được các kết quả tối ưu?
SB: Không chính xác. Hayek ủng hộ thị trường không phải dựa trên nền tảng của sự tối ưu, mà là dựa trên sự mặc định. Hệ thống thay thế - tức hệ thống kế hoạch hóa tập trung - không thể vận hành, và hơn thế nữa bất kì sự can thiệp đáng kể nào của chính phủ vào nền kinh tế - điều ông lo sợ - đều nhất định trở thành mối đe dọa đối với các giá trị tự do. Hãy nhớ rằng, khi viết cuốn Đường về Nô lệ, ông không hề nghĩ đến nền dân chủ xã hội Bắc Âu, ông đã viết nó dưới nỗi ám ảnh của Hitler và Stalin.
DSW: Điều này luôn khiến tôi tò mò rằng Hayek đã phát triển một lý thuyết thay thế triệt để cho lý thuyết cân bằng chung, nhưng cả hai lý thuyết này đều được sử dụng để biện minh cho các chính sách tự do kinh tế tương tự, và cả Hayek lẫn Friedman đều là nhân vật trung tâm trong Hội Mont Pelinin. Điều này làm cho tôi nghĩ rằng thôi thúc biện minh cho các chính sách tự do kinh tế là có trước, và sau đó mới hướng đến lý thuyết hóa trong cả hai trường hợp. Liệu đây có phải là một sự không công bằng để nói điều này không?
 |
| Kenneth Arrow (1921-2017) |
 |
| Milton Friedman (1912-2006) |
Như tôi vừa nói, sự phản đối của Hayek đối với hầu hết các hình thức điều tiết của chính phủ không dựa trên những tuyên bố rằng thị trường là “tối ưu” về mọi mặt. Ông là một nhà phê phán dữ dội khái niệm cân bằng cạnh tranh hoàn hảo vốn là nền tảng của ‘định lý bàn tay vô hình’. Các ý tưởng kinh tế chính của ông — bao gồm tầm quan trọng của thông tin khan hiếm và mang tính địa phương, khái niệm thay thế cho sự cân bằng, sự khẳng định rằng kinh tế học phải nghiên cứu sự thay đổi [nghĩa là phải có tính động (dynamic)], chứ không tĩnh tại — tất cả những ý tưởng đã có từ lâu trước khi ông sử dụng một số công cụ này để tấn công vào hệ thống kế hoạch hóa tập trung.
DSW: Nhưng những ý tưởng của ông ấy, dù sao, cũng đã trở thành trọng tâm đối với nguyên nhân của tự do kinh tế?
SB: Đúng vậy, David, mặc dù ông không thích thuật ngữ này, nhưng [điều này có được] chỉ bằng cách đọc rất chắt lọc về các công trình của ông. Trong bài nghiên cứu mà anh đã đề cập đến, Alan, Rajiv và tôi cùng đưa ra quan điểm cho rằng kinh tế học của Hayek cung cấp những lý do chính đáng để nghi ngờ tính ưu việt của thị trường tự do.
DSW: Vâng, trong các sách viết về ưu và nhược của quan điểm của Hayek, đó là một ý tưởng mới. Cụ thể là gì?
SB: Tôi sẽ dẫn ra hai ví dụ. Thứ nhất, giá cả thực sự là thông điệp, và chính vì vậy mà chúng ta có thể có bong bóng giá nhà ở khi người ta suy luận chính xác rằng khi giá nhà tăng lên, thì giá nhà có thể sẽ tiếp tục tăng, và do đó họ nghĩ đây có thể là thời điểm tốt để mua nhà. Điều này trái ngược với phản ứng “hãy đặt khoai tây thay vì bánh mì lên bàn” khi giá lúa mì tăng.
Thứ hai, thị trường - như Hayek nói - xử lý thông tin và trên cơ sở đó, xác định, chẳng hạn, cách tốt nhất để tổ chức sản xuất. Nhưng chuyện áp dụng logic này cho thấy rằng việc hệ thống kế hoạch hóa nền kinh tế có sự phân cấp có thể không phải là một điều xấu ít nhất là khi kết hợp nó với thị trường. Giới hạn của doanh nghiệp — nó sẽ lớn cỡ nào — được xác định bởi câu trả lời cho câu hỏi rằng liệu bộ phận này nên tự sản xuất hay mua ngoài? Nhưng đây cũng là ranh giới giữa tổ chức mọi thứ theo thị trường hay theo cấu trúc phân cấp của mệnh lệnh đã khiến các doanh nghiệp tư bản được gọi (trớ trêu thay) là ‘nền kinh tế kế hoạch hóa thu nhỏ’. ‘Bản án của thị trường’ trong trường hợp này là cả thị trường và hệ thống phân cấp đều có chỗ đứng trong nền kinh tế!
 |
| Elinor Ostrom (1933-2012) |
Tiếp theo, những ví dụ này về Hayek chống lại chính ông không phải là điều mà hầu hết các nhà kinh tế hiểu về chúng như là những thông điệp chính của ông dành cho lĩnh vực của họ, đúng không?
SB: Tôi đoán, bất kì nhà kinh tế nổi tiếng nào cũng đều không có câu trả lời nếu được hỏi những đóng góp của Hayek cho lý thuyết kinh tế là gì. Nhưng tôi nghĩ anh có thể nhìn thấy sự liên hệ giữa quan điểm của Hayek với mối quan tâm các nhà kinh tế đương thời về các vấn đề thông tin trong thị trường lao động và thị trường tín dụng cũng như trong các thị trường giao dịch khác có tồn tại vấn đề thông tin không đối xứng.
DSW: Hãy chuyển sang Hayek với tư cách là nhà tư tưởng tiến hóa, ông xem các hệ thống kinh tế như là sản phẩm của sự chọn lọc nhóm văn hóa. Làm thế nào mà ý tưởng mới này chống lại nền tảng chuyên ngành kinh tế vào thời điểm đó?
SB: Ngôn từ tuy mới, nhưng khái niệm nền tảng thực sự không mới. Ý tưởng về trật tự tự phát (spontaneous order) chí ít cũng lâu đời như bàn tay vô hình của Adam Smith vậy. Các nhà kinh tế thường mô hình hóa các quá trình lựa chọn mà một số doanh nghiệp áp dụng thành công trong khi các doanh nghiệp khác đã thất bại, theo thông lệ những doanh nghiệp thành công trở thành chuẩn mực. Hayek khác biệt bởi ông cho rằng lập luận tiến hóa đã chứng tỏ tính ưu việt của thị trường tự do.
 |
| Talcott Parsons (1902-1979) |
Danh mục ‘những cái phổ quát tiến hóa’ của Parsons bao gồm thị trường và tiền tệ nhưng nó cũng bao gồm “quyền lực của cơ quan … có lực lượng cưỡng chế đứng đằng sau” như “tổ chức hành chính có quy mô lớn hiệu quả nhất mà con người đã phát minh ra, và không có cái gì có thể thay thế trực tiếp cho nó”. Với Parsons, nhà nước cũng như thị trường đều trải qua bài khảo hạch của thành tựu tiến hóa.
DSW: Anh có thể tóm tắt những phê phán của anh đối với Hayek không, đó là thứ tôi quan tâm để so sánh với chính mình.
SB: Tôi đoán rằng anh sẽ tập trung vào những thiếu sót về quan niệm tiến hóa văn hóa của ông ấy. Nhưng với tôi, Hayek là một nhà kinh tế vĩ đại nhưng quan điểm chính trị của ông ấy không đi theo — thậm chí còn mâu thuẫn với — những đóng góp của ông cho kinh tế học. Thậm chí còn nhiều hơn thế. Tôi nghĩ rằng những giá trị tự do - mà Hayek theo đuổi ắt hẳn sẽ an toàn hơn trong thế giới ngày nay nếu ông gắn bó với kinh tế học.
DSW: Một luận điểm đáng chú ý khác cho rằng Hayek chính là mối nguy hiểm cho các giá trị tự do! Điều này là thế nào?
SB: Liên minh giữa chủ nghĩa tự do chính trị với chủ nghĩa tự do kinh tế của Hayek — nhà nước không can thiệp vào thị trường — đã chứng tỏ đây là một cuộc hôn phối không hạnh phúc. Chuyện một số phe phái - những phe đã thất bại trong làn sóng hồi sinh của phe cánh hữu ở một phân tư cuối của thế kỉ XX – đã bị thu hút bởi chủ nghĩa bài ngoại (xenophobic nationalism) và việc không có sự khoan dung là điều không ngạc nhiên. Vào đầu thế kỉ XXI, liên minh này không phải là ‘chính phủ phình to’ (big government), vốn là mối đe dọa đối với các giá trị tự do. Hãy tự hỏi lại bản thân rằng: hiện nay các ý tưởng tự do chính về sự khoan dung, thượng tôn pháp luật/pháp quyền (rule of law) và bảo vệ người yếu thế chống lại kẻ mạnh ngày càng vững chắc hơn sẽ hiện diện ở đâu: ở các quốc gia Bắc Âu (nơi mà các chính phủ bao gồm phân nửa nền kinh tế) hay ở Hoa Kì - nơi tầm nhìn chính trị của Hayek được chấp nhận rộng rãi?
Hayek nhấn mạnh chính xác rằng không thể trả lời câu hỏi làm thế nào để tổ chức xã hội một cách tốt nhất bằng các thuật ngữ trừu tượng mà thay vào đó phải có sự so sánh về mặt lịch sử và thực nghiệm. Tôi tự hỏi liệu bây giờ Hayek có thể — trên cơ sở thực nghiệm — xem xét lại quan điểm của chính ông về việc chính phủ có một vai trò lớn hơn trong nền kinh tế có phải là một mối đe dọa cho các giá trị tự do không?
DSW: Như anh biết, tôi là một người rất hâm mộ bà Elinor Ostrom và vinh dự được làm việc cùng với bà ấy để khái quát hóa cách tiếp cận nguyên tắc thiết kế cốt lõi và quản trị đa trung tâm từ quan điểm tiến hóa. Tôi nghĩ rằng chính bà là người đã chỉ ra phương thức đi tới một con đường trung gian nằm giữa tự do kinh tế và kế hoạch hóa tập trung, hơn những gì Hayek đã làm. Ý kiến của anh ra sao và các ý tưởng của Hayek và Ostrom liên quan với nhau như thế nào?
 |
| Ronald Coase (1910-2013) |
DSW: Khi giữ lại những đóng góp tích cực của Hayek và bổ sung vào các thành tựu trong kinh tế học và khoa học tiến hóa, chúng ta sẽ chọn con đường nào, nếu không phải là con đường dẫn đến tự do kinh tế?
 |
Điều trớ trêu – David - là cuộc cách mạng thông tin trong kinh tế học mà Hayek khởi xướng đã phát triển tốt hơn nửa đầu thế kỉ trước, cuối cùng chỉ ra vai trò lớn hơn của người dân cả trong việc sửa chữa các thất bại thị trường lẫn trong việc giải quyết vấn đề quyền lực mà người sử dụng lao động sử dụng một cách vô trách nhiệm đối với người lao động.
Nhưng một hệ chuẩn mới giống như những cái từng được đề cập trước không đơn giản là chuyện một nền dân chủ xã hội Bắc Âu được tân trang lại, hay thậm chí là kế hoạch hóa tập trung ít hơn. Hệ chuẩn này đề xuất một vai trò tích cực cho xã hội dân sự dân chủ, và không đơn giản chỉ là sự điều tiết của chính phủ.
DSW: Có một số học giả chia sẻ cao kiến của anh về Hayek với tư cách là nhà kinh tế học, chẳng hạn tại trung tâm Mercatus của GMU, và trên toàn thế giới. Nhưng liệu có công bằng không khi nói rằng Hayek không phải là một phần chuẩn mực được chấp nhận chung mà các nhà kinh tế coi là cần thiết cho lĩnh vực của họ. Tại sao lại như thế?
 |
| Léon Walras (1834-1910) |
Ngày 9 tháng 12 năm 2017
SAM BOWLES, DAVID S. WILSON
 |
David Sloan Wilson là Giáo sư Sinh học và Nhân chủng học tại Đại học Binghamton, ông được trao danh hiệu Giáo Sư Ưu Tú của trường The State University of New York (SUNY), và danh hiệu Arne Naess Chair vì những đóng góp to lớn cho Chương Trình Công Lý Toàn Cầu và Môi Trường tại Đại học Oslo. Tác phẩm mới nhất của ông có tựa đề Có chăng lòng vị tha? (Does Altruism Exist?).
Twitter: @David_S_Wilson
Nguyễn Việt Anh và Nguyễn Thị Trà Giang dịch
Nguồn: How Hayek’s Evolutionary Theory Disproves His Politics, Evonomics, Dec 09, 2017.
