PHÂN TÍCH KINH TẾ: Đóng góp của Michel Aglietta cho kinh tế học: một ngành khoa học được các ngành khoa học xã hội làm phong phú thêm

1.6.25

Đóng góp của Michel Aglietta cho kinh tế học: một ngành khoa học được các ngành khoa học xã hội làm phong phú thêm

ĐÓNG GÓP CỦA MICHEL AGLIETTA CHO KINH TẾ HỌC: MỘT NGÀNH KHOA HỌC ĐƯỢC CÁC NGÀNH KHOA HỌC XÃ HỘI LÀM PHONG PHÚ THÊM

Tác giả: Guillaume Vallet và Michel Rocca

Nhà kinh tế học Michel Aglietta đã hiếu kỳ tìm hiểu về các khoa học xã hội, từ Pierre Bourdieu đến René Girard (hình ở đây là vào năm 2012, khi ông tham gia vào một bàn tròn về “Cần sự điều tiết tài chính nào để khôi phục sự hữu ích về mặt xã hội của thị trường?” Jacques Demarthon/AFP

Tốt nghiệp Trường Bách khoa (École Polytechnique, một trường trọng điểm của Pháp -ND-), chuyên gia của Insee (Institut National de la Statistique et des Études Économiques - Viện Thống kê và Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia của Pháp -) và là giáo sư kinh tế học, Michel Aglietta vừa qua đời ngày 24 tháng tư năm 2025 ở tuổi 87. Ông là nhà tư tưởng về kinh tế nổi bật vào cuối thế kỷ 20 vì những tư tưởng xuất chúng của ông. Theo ghi nhận của André Orléan, “sức mạnh trí tuệ” của ông là điểm xuất sắc nổi bật của ông hơn tất cả những người khác. Tính sáng tạo của ông cũng vậy. Sau đây là sự giải mã một tư tưởng độc đáo được chính Michel Aglietta bình luận trong một cuộc phỏng vấn mà ông đã chấp thuận cho hai tác giả của bài báo này.

Sự nghiệp của ông không phải là của một nhà nghiên cứu-giảng dạy đặc biệt tôn trọng các quy tắc của môi trường học thuật. Mặc dù được nhất trí thừa nhận vì quá trình xuất sắc của ông, tác phẩm của ông trước hết mang tính trí tuệ, sáng tạo và hấp dẫn. Sự nghiệp của ông bám sát một sự hiếu kỳ kiên định để tiến thêm về phía trước, tiến xa hơn trong việc hiểu biết trạng thái các cuộc khủng hoảng và những điều tiết của chủ nghĩa tư bản. Sự nghiệp cũng gắn với ý chí của Michel Aglietta muốn truyền đạt tri thức và làm cho tri thức đơm hoa kết trái, như một “người làm vườn”, nơi mà mỗi người đều có cơ hội vun trồng cánh đồng của riêng mình, như người làm vườn vun trồng mảnh vườn của ông ta và khuyến khích những người khác làm như vậy.

Về việc này, sự vận dụng các khoa học xã hội (chủ yếu là lịch sử, xã hội học và triết học) sẽ cho phép ông theo đuổi thực hiện công trình quan trọng này trong suốt hơn năm mươi năm. Như chính Michel Aglietta đã thừa nhận trong một cuộc phỏng vấn độc quyền mà ông đã chấp thuận cho chúng tôi vào tháng 9 năm 2018:

“Về phần tôi, tôi đã không tìm cách xây dựng một lý thuyết giáo điều. Điều mà tôi luôn luôn quan tâm, là tiến trình của nghiên cứu mới và thường xuyên.”

Nguồn gốc: lý thuyết điều tiết

Với Robert Boyer, Alain Lipietz, Jacques Mazier và các kinh tế gia của Cepremap (Centre pour la recherche économique et ses applications - Trung tâm nghiên cứu kinh tế và ứng dụng -), Michel Aglietta ở cội nguồn của lý thuyết điều tiết, ở Pháp, lý thuyết này đã mở ra một lĩnh vực mới từ những năm 1970. Trong kinh tế học, đó là một “khoa học mới” sẽ thịnh hành, nếu chiếu theo quan điểm của Yamina Tadjeddine. Robert Boyer nhắc lại rằng vào giai đoạn đó Michel Aglietta làm việc với các kinh tế gia nêu trên về lạm phát và mô hình hoá kinh tế vĩ mô, đặc biệt là trong một nhóm trí thức phản biện của Insee, của Bộ Tài chính, đại học và của Uỷ ban Kế hoạch tổng hợp.

“Năm 1975, tôi đã tổ chức một hội thảo về luận án của tôi. Lý thuyết điều tiết ra đời từ sự kết hợp của hai sự kiện này. Về phần tôi, đó là một sự trợ giúp quý báu cho việc soạn thảo quyển sách Régulation et crises du capitalisme (Sự điều tiết và những cuộc khủng hoảng của chủ nghĩa tư bản)”.

Nhan đề của tác phẩm này tiết lộ một tham vọng trí thức lớn hơn đã được hun đúc rất sớm trong sự nghiệp của ông. Việc đưa ra khái niệm điều tiết chứng tỏ rất rõ rằng Michel Aglietta đề xuất một tầm nhìn đổi mới về các hiện tượng kinh tế vĩ mô:

“Cần phải nghiên cứu chủ nghĩa tư bản như một hình thái xã hội được lồng vào trong lịch sử và góp phần làm nên lịch sử đó."

Một dự án đã hiện diện trong luận án của ông

Sư huy động đến lịch sử để “tiến hành” phân tích kinh tế đã được khẳng định ngay từ trong luận án của ông, dưới sự hướng dẫn của Raymond Barre và được thực hiện một phần ở Mỹ. Ở Mỹ, ông đã lĩnh hội được những suy nghĩ ban đầu của những người Mỹ theo chủ nghĩa thể chế về bối cảnh sau chiến tranh Nam – Bắc, đặc biệt là từ một công trình trên các kho lưu trữ:

“Sự phát triển các doanh nghiệp lớn từ những năm 1880 ở Mỹ đã soi sáng vấn đề các thể chế. Đã có nhiều ý tưởng xã hội học về khái niệm quản trị (gouvernance) vào thời đó. Nhưng để không lạc hướng, phải có một trải nghiệm lý thuyết về kinh tế chính trị học và chính sách kinh tế, những ý tưởng về điều tiết và về các hình thái thể chế đi đôi với nhau xuất hiện rất nhanh trong đầu tôi.”

Không có kinh tế học thuần tuý

Như vậy, đối với Michel Aglietta, tham chiếu lịch sử như một khoa học xã hội là cần thiết bởi chính bản chất của chủ nghĩa tư bản, cần được phân tích trong dài hạn, và đặc biệt là xuyên qua các cuộc khủng hoảng và các khả năng điều tiết của nó. Theo ông, sự mở rộng đến lịch sử như là một hợp phần cơ bản của tiến trình tiếp cận kinh tế chính trị học đánh dấu một sự phân chia rõ rệt giữa các kinh tế gia theo khuôn mẫu (chính thống) và những người khác. Trở lại với biến cố tháng Năm 68, ông nhắc lại:

“Rồi xảy ra các biến cố năm 1968 đã là một sự ngạc nhiên to lớn và để phân tích chúng đòi hỏi phải có các cơ sở lý thuyết khác với những điều đã được dạy trong các chương trình đào tạo sau tốt nghiệp đại học bách khoa (École Polytechnique, một loại trường trọng điểm của Pháp – ND) cũng như trong các khoa kinh tế học của các trường đại học thời đó. Thực vậy, phải thừa nhận rằng không có kinh tế học thuần tuý […]. Tôi đã đọc Marx, Keynes, Perroux và tôi đã biết các thông điệp của Trường phái lịch sử Pháp, như vậy là tôi đã có kiến thức về các quan niệm kinh tế học thay thế khác nhau, và không phải chỉ có một.”

Nhưng nếu việc vận dụng lịch sử bởi các kinh tế gia khẳng định một sự lựa chọn về nhận thức luận, thì còn cần phải biết những tham chiếu lịch sử nào cần được huy động. Michel Aglietta đã rất rõ ràng về những điều ông tin chắc:

“Trước hết, đó là tầm quan trọng của lịch sử trong sự phát triển những biến đổi của các chế độ tăng trưởng. Ý niệm về chế độ tăng trưởng xuất hiện trong tôi khi tôi làm luận án tiến sĩ. Vì lịch sử là kim chỉ nam cho phương pháp tiến hành nghiên cứu của tôi, chính Fernand Braudel là người gây nguồn cảm hứng quan trọng. Rồi tôi đã thử xây dựng một giả thuyết về việc nắm bắt là thực tế sự thay đổi thể chế có khả năng vượt qua những mâu thuẫn, vốn là sản phẩm của các cuộc đấu tranh xã hội, mà Marx đã nêu bật. Và đó là lý do để lúc đó tôi tập trung nghiên cứu sự thay đổi thể chế và điều mà tôi gọi là những hình thái điều tiết, tôi đã xây dựng giả thuyết về sự điều tiết từ việc đối chiếu các yếu tố thực nghiệm khác nhau.”

Bổ sung tiến trình này:

“Polanyi chính là tác giả đã truyền cảm hứng cho tôi rất nhiều vì ông đã nghiên cứu cách mạng công nghiệp như một sự biến đổi các quan hệ xã hội. Ông đã nghiên cứu giai đoạn trong quá khứ khi chủ nghĩa tư bản phá hủy các hình thái thể chế và những quan hệ hữu cơ của các xã hội dân sự. Còn tôi thì nghiên cứu tính tất yếu của sự tái lập những hình thái thể chế khác từ những thoả hiệp chính trị khả thi do có sự tổ chức của những người lao động ăn lương.”

Sự cần thiết của thời gian dài

Những phát biểu ghi nhận được khẳng định rõ ràng rằng nghiên cứu kinh tế vĩ mô các quan hệ kinh tế chỉ có thể thực hiện được với điều kiện đặt chúng vào thời gian dài, theo Michel Aglietta. Thời gian dài định hình một cách bền vững các mối quan hệ xã hội và chúng cũng làm biến đổi trạng thái của một xã hội.

Bởi vì hiểu và giải thích các quan hệ xã hội là một trong những mục tiêu của xã hội học, nên Michel Aglietta cũng quan tâm đến ngành khoa học xã hội này để làm phong phú thêm phân tích của mình. Về phương diện này, nhà xã hội học đã ảnh hưởng nhiều đến ông là Pierre Bourdieu mà ông nhớ là “đã biết ông ấy với tư cách là giảng viên tại ENSAE (École Nationale de la Statistique et de l'Administration Économique).”

“Đã có lúc Bourdieu là một bước ngoặt chuyển hướng cho tôi, đặc biệt là để hiểu các hình thái thể chế đã hình thành như thế nào từ sự vận động của xã hội. Điều mà tôi muốn hiểu là sự thương lượng tập thể như một mối quan hệ cơ bản cho sự ổn định của chủ nghĩa tư bản.”

Tiền tệ như là đối tượng thương lượng

Thế nhưng, một đối tượng nghiên cứu xuất hiện ở trung tâm của thương lượng tập thể như là mối quan hệ cơ bản cho sự ổn định của chủ nghĩa tư bản đã rất sớm thu hút sự quan tâm của Michel Aglietta: tiền tệ. Phân tích của ông sẽ là dịp cung cấp những tầm nhìn mới cho sự tiếp cận “của ông” về kinh tế chính trị học được xây dựng dựa trên sự mở rộng đến các khoa học xã hội.

“Tiền tệ là sự kết nối xã hội cơ bản của các xã hội hàng hoá. Đó là chân lý đầu tiên của kinh tế chính trị học”.

Michel Aglietta nhắc lại trong cuộc phỏng vấn của chúng tôi.

Quả thực tiền tệ cho phép sự trao đổi, nhưng nhất là nó tự xác định bằng chức năng đơn vị tính toán. Thực vậy, sự thể chế hoá đơn vị tính toán là kết quả của những thương lượng tập thể - có nghĩa là một sự lựa chọn chính trị - liên quan đến định nghĩa về giá trị, nghĩa là về điều mà mỗi người sẵn sàng từ bỏ một cách tương đối sự sở hữu các “vật dụng” trong mục đích đạt được những “vật dụng” khác. Từ quan điểm này, đơn vị tính toán thể hiện đồng thời các cơ hội và các áp lực giữa cái phổ quát và cái riêng, giữa sự giải phóng và sự ràng buộc. Nói cách khác, tiền tệ liên quan đến điều tiết vì tiền tệ vốn là “bạo lực”. Chính khía cạnh này của tiền tệ mà Michel Aglietta, cùng với André Orléan, đã nêu ra trong tác phẩm mang tính đổi mới và căn bản, la Violence de la monnaie (Bạo lực của tiền tệ), Presses Universitaires de France -PUF- xuất bản năm 1982.

Quyển sách này là một sự đoạn tuyệt thực sự với cách tiếp cận theo khuôn mẫu, vì theo Michel Aglietta,

“cái thiếu chính là một tư duy lý thuyết về tiền tệ. Cần phải đi đến một sự khái niệm hoá tiền tệ để hiểu điều mà Marx đã nói về sự đảo ngược các hình thái của giá trị M-A-M (Hàng-Tiền-Hàng), dẫn đến sự đảo chiều thành A-M-A (Tiền-Hàng-Tiền), nghĩa là đi đến logic của tài chính; làm ra tiền từ tiền.

Đọc thêm: Conversation avec Michel Aglietta: Comment redonner vie au projet européen? - Thảo luận với Michel Aglietta: Làm thế nào để đem trở lại sức sống cho dự án châu Âu?

Tiền tệ, nền tảng then chốt của hệ thống xã hội

Sau khi đã đọc Georg Simmel và Max Weber, Michel Aglietta quay trở lại với mối quan tâm về sự liên hệ với tư tưởng nhân học của René Girard.

“André Orléan và tôi đã tình cờ đọc cuốn Bạo lực và điều thiêng (La Violence et le Sacré) của René Girard, trong đó chúng tôi thấy trong sự phân cực mang tính ngụy trang (mimétique) của bạo lực bị trục xuất ra khỏi sự ham muốn của Tha Nhân qua hình ảnh nhân vật tế thần. Quá trình này được áp dụng cho việc trục xuất tính thanh khoản ra khỏi thế giới hàng hóa, bởi vì tính thanh khoản là thứ mà mỗi người đều khao khát, bởi vì tất cả mọi người đều khao khát nó. Chúng tôi là những người duy nhất đã kết nối tư tưởng của Girard với kinh tế học. Việc huy động quá trình này để phân tích tiền tệ – như một thực thể tập thể được hình thành từ một sự phân cực hoàn toàn – cho thấy một dạng niềm tin tập thể bắt nguồn từ mô hình ngụy trang." […]

“Trong tiến trình hình thành của tiền tệ, mối liên hệ với xã hội học mang tính chất lý thuyết. Đó chính xác là điều chúng ta cần. Thế nhưng, hình thức trục xuất này tự bản thân nó không ổn định, bởi vì điểm hội tụ có thể là tuỳ tiện; do đó nó có thể bị phá huỷ bởi một sự phân cực hướng về một tâm điểm khác. Thực vậy, tiền tệ có những cuộc khủng hoảng sinh tồn. Nhưng đồng thời, điều mà Girard đã chỉ ra là khả năng thể chế hoá sự trục xuất, và tất nhiên đối với ông, đó là một cấp độ phân tích nhân học khác […]. Đối với chúng tôi, sự trục xuất này trong những xã hội hàng hoá là sự thể chế hoá thông qua một thực thể có chủ quyền, nghĩa là thông qua một thực thể hợp pháp hoá tiền tệ với tư cách là tài sản công; từ đó nảy sinh tính hai mặt. Tính hai mặt của tiền tệ cho phép hiểu rằng một mặt, tiền tệ thực sự là một thể chế thiết yếu, nhưng mặt khác, nó lại thoát ra khỏi sự cân nhắc chính trị trong khi vẫn được hợp pháp hoá bởi trật tự hiến pháp. “Khái niệm” này về tiền tệ cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc lý giải những cuộc tranh luận về lý thuyết tiền tệ, trách nhiệm của các ngân hàng trung ương, vai trò của các quy tắc và những giới hạn của của sự cân nhắc của các chính sách tiền tệ”.

Tóm lại, Michel Aglietta và André Orléan chỉ ra rằng tiền tệ là một cái gì còn hơn một hiện tượng kinh tế. Từ trước đến nay, là nền tảng thiết yếu của kết nối xã hội, tiền tệ lần lượt là hiện thân của bạo lực ngụy trang nhưng còn là sự tin cậy mang tính thể chế, một sự đột phá lý thuyết được hình thành bằng cách vay mượn Girard. Sự kết nối mạnh mẽ này với tư tưởng của Girard đã được biết, nhưng ảnh hưởng của Bourdieu đối với Michel Aglietta ít được biết hơn.

“Lợi thế của những người như Bourdieu, cho dù tiền tệ không phải là đối tượng nghiên cứu của ông, là chỉ ra cách mà xã hội chế tạo ra những hình thái tổ chức vượt qua mỗi cá nhân và cho phép hoàn thành những mục tiêu tập thể, những ý chí muốn thay đổi một số quan hệ xã hội.”

Vai trò của Uỷ ban Kế hoạch tổng hợp

Từ đó, sức mạnh của tư tưởng của Aglietta về tiền tệ chính xác là đã thành công trong việc tích hợp tiền tệ như là quan hệ xã hội vào trung tâm của phân tích kinh tế vĩ mô bằng cách kết nối mô hình hoá và tiếp cận thể chế đối với tiền tệ:

“Ngay từ đầu, sự thương lượng tập thể là ý tưởng mà tôi đã có, vì ở Pháp ta đã thấy nó hoạt động như thế nào. […] Với việc kế hoạch hoá trong những năm 1960, đã có những hiệp hội doanh nghiệp, những nghiệp đoàn của người lao động ăn lương, tất cả những yếu tố đó cùng gặp gỡ chung quanh một bàn họp trong một cơ quan có tên là Uỷ ban Kế hoạch. Lợi thế của Insee, của Phòng các chương trình, là cung cấp những công cụ mô hình hoá những phương án cho năm năm để giúp tạo khuôn khổ cho cuộc thảo luận. Tôi đã thấy sự vận hành của các cơ chế chính trị hình thành nên các thoả hiệp xã hội. Chính điều đó đã đưa tôi đi theo hướng hình thức hoá, lý thuyết hoá khái niệm các hình thái thể chế trung gian, vai trò của trung gian môi giới. Sau đó, trong tài chính, điều đó là rất quan trọng. Khi tôi về CEPII (Centre d'Etudes Prospectives et d'Informations Internationales), tôi đã phổ biến điều này vào khuôn khổ quốc tế.”

Ngày nay, cách tiếp cận phương pháp luận độc đáo này của Michel Aglietta cho thấy tầm vóc rộng lớn và sự xác đáng ngoài sức tưởng tượng của nó một khi cần làm rõ những diễn biến gần đây của hệ thống tiền tệ quốc tế, vai trò của đồng đô la Mỹ hay sự phát triển của chủ nghĩa tư bản Trung Quốc:

“Tôi nghĩ rằng việc thiết lập cấu trúc bằng những đồng tiền then chốt là một giai đoạn của lịch sử đã khép lại. Thay thế đồng đô la bằng một đồng tiền then chốt khác? Không, cần suy nghĩ theo tinh thần đa phương. Tiền tệ quốc tế tương thích với chủ nghĩa đa phương sẽ mang hình thái gì? Tuy nhiên, điều khá lý thú chính là tôi đã viết la Fin des devises-clés (Sự kết thúc các tiền tệ mạnh), ngay từ năm 1987. Đó là một trực giác đến từ lý thuyết tiền tệ như là một tài sản tập thể. Trong một thế giới đa cực, lòng tin cần được neo giữ bằng một dạng tài sản an toàn, tối hậu, không phải là nợ của một nước nào. Ý tưởng này không phải là điều mới lạ. Tôi đã đọc lại Keynes, 1941-1943, khi ông đang chuẩn bị báo cáo cho hiệp ước Bretton Woods.

Với Keynes, tất nhiên là ông đã nhìn báo cáo này trong mối quan hệ với hoàn cảnh của thời đó theo logic của các hệ thống bản vị, với các đồng tiền được kiểm soát. Nhưng ta có thể làm điều đó trong một chế độ toàn cầu hoá hoàn chỉnh. Hơn nữa, chính vì vậy mà tôi nghiên cứu rất nhiều các yếu tố thực tế, thực nghiệm, chúng cho thấy thế giới trở nên đa cực đến mức nào, vừa là với những lực bùng nổ phân tán và những nhu cầu về tài sản chung toàn cầu cần thiết cho việc tài trợ cho biến đổi khí hậu.”

Những ngày thứ ba ở Essec, 2020.

Mô hình không thể vượt qua của người kỹ sư kinh tế

Cuối cùng, không thể trình bày rốt ráo tầm vóc to lớn của tư tưởng của một kinh tế gia như Michel Aglietta. Mặc dù vậy, xuyên qua cuộc đối thoại vừa tự nhiên vừa phong phú với các khoa học xã hội khác mà ông đã nêu ra lại cho chúng ta, cũng dễ dàng nhận biết tầm vóc to lớn và tính sáng tạo của những tư tưởng tiên tiến mà nhà nghiên cứu không mệt mỏi này đã đạt được cho một khoa học kinh tế chính trị toàn diện. Ông là mẫu người tiêu biểu cho người kỹ sư kinh tế của Pháp đã dành suy nghĩ của mình cho sự thấu hiểu đối tượng tiêu biểu nhất của khoa học kinh tế mà Marx hay Keynes đã đối mặt trước ông: cung cấp một sự hiểu biết về chủ nghĩa tư bản và những động lực sâu xa của nó. Một hiểu biết qua một sự lý thuyết hoá độc đáo nhưng luôn luôn chú ý đến tính chuẩn tắc (điều tiết một nền kinh tế như thế nào?) và công bằng xã hội mà con người đã đề ra vào khởi nguồn của những cam kết của mình.

Trong suốt cuộc đời dành cho kinh tế học chính trị, thực sự Michel Aglietta đã là hiện thân của “sự minh triết của những điều vĩ đại”, qua khả năng của ông:

là một kinh tế gia vĩ mô xuất sắc, biết sử dụng các con số nhưng nhất là biết xây dựng những mô hình;

thiết lập các mối quan hệ với các khoa học xã hội khác, nhằm mục đích tăng cường tính xác đáng của cách tiếp cận kinh tế vĩ mô của mình. Hơn nữa, như chúng tôi đã nêu ra ở nơi khác, việc vay mượn những khái niệm và tác giả khác nhau không làm ông trở thành một người cơ hội, mà luôn luôn hợp thời vì ông được dẫn dắt bởi mối quan tâm đến việc gia tăng sức mạnh giải bày của phân tích kinh tế;

là một trí thức dễ tiếp cận và luôn luôn quan tâm đến đào tạo và phát huy giá trị của những người khác.

Trong tác phẩm Lịch sử phân tích kinh tế của mình, Schumpeter cho rằng một kinh tế gia phải nắm vững bốn phương pháp căn bản của phân tích kinh tế: lý thuyết, thống kê, lịch sử và xã hội học kinh tế. Về khía cạnh này, Michel Aglietta chắc chắn là một kinh tế gia lớn, không nghi ngờ gì nữa. Một kinh tế gia người Pháp tự do và là một người hăng say sản sinh ra một tư tưởng vừa mang tính lý thuyết vừa có tính ứng dụng. Một tư tưởng xuất chúng mà những thế hệ kinh tế gia trẻ nên biết.

Về các tác giả