TIẾNG UKRAINE VÀ TIẾNG NGA: HAI NGÔN NGỮ GIỐNG NHAU NHƯ THẾ NÀO?
Tác giả: Neil Bermel
Một bảng phản đối ghi “Vinh quang cho Ukraine” bằng tiếng
Ukraine. Ảnh: Stefano
Guidi / Shutterstock
Vladimir Putin đã viết về “sự thống nhất lịch sử” của các dân tộc Ukraine và Nga, một phần thông qua ngôn ngữ của họ. Ở Ukraine, những tuyên bố này bị bác bỏ bởi bằng chứng về lịch sử lâu đời của Ukraine với tư cách là một quốc gia và ngôn ngữ riêng biệt.
Khi Putin tiếp tục công kích Ukraine, sự khác biệt giữa hai ngôn ngữ này đã trở thành một phần của cuộc thảo luận công khai ở phương Tây - ví dụ như cách viết khác nhau của thành phố thủ đô của Ukraine (Kiev là phiên âm tiếng Nga, tiếng Kyiv là tiếng Ukraine).
Hầu hết mọi người đều cho rằng là các ngôn ngữ “riêng biệt” có nghĩa là có một kiểu phân chia hoàn toàn và rõ ràng giữa các ngôn ngữ này, nhưng thực tế phức tạp hơn thế.
Tiếng Ukraine và tiếng Nga đều thuộc ngữ hệ Slavonic (hoặc Slave). Nhóm các ngôn ngữ có liên quan ở Trung và Đông Âu này cũng bao gồm tiếng Ba Lan, tiếng Séc và tiếng Bulgary. Một nghìn năm trước, ngôn ngữ được sử dụng trên các lãnh thổ Nga và Ukraine có thể giống nhau, giống như các phương ngữ khác nhau của cùng một ngôn ngữ. Theo thời gian, dưới những ảnh hưởng lịch sử khác nhau, sự phân kỳ đã xuất hiện.
Ukraine trở thành một phần phía đông của khối thịnh vượng chung Ba Lan-Litva, hấp thụ một lượng đáng kể tiếng Ba Lan vào ngôn ngữ của mình. Moscow đã thống nhất các thành phố ở phía bắc và phía đông thành một quốc gia độc lập, cuối cùng được gọi là Nga. Vì vậy, ngôn ngữ của Ukraine được hình thành bởi sự tiếp xúc và nhập cư từ các khu vực phía đông và việc nhập khẩu các thuật ngữ kỹ thuật và văn hóa nước ngoài từ các nước Tây Âu như Pháp, Đức và Hà Lan.
Vào thời điểm Nga giành quyền kiểm soát Ukraine vào thế kỷ 18, những người nói ngôn ngữ ở Nga và Ukraine không còn được kết nối chặt chẽ như trước nữa. Sự thay đổi lớn đã xuất hiện cả về từ vựng của các ngôn ngữ, cũng như về âm thanh và ngữ pháp.
Là anh em ruột về ngôn ngữ, chứ không phải anh em họ
Ngày nay, tiếng Nga và tiếng Ukraine có quan hệ gần gũi: họ chia sẻ với nhau về từ vựng, ngữ pháp và các đặc điểm phát âm nhiều hơn so với các ngôn ngữ Slave khác. Cả hai đều sử dụng bảng chữ cái Cyrillic, nhưng các phiên bản hơi khác nhau. Có bốn chữ cái trong tiếng Ukraine bị thiếu trong tiếng Nga (ґ, є, і, ї) và bốn chữ cái trong tiếng Nga bị thiếu trong tiếng Ukraine (ё, ъ, ы, э).
Khi tiếng Nga và tiếng Ukraine khác xa nhau trong thời kỳ tương đối gần đây (cách đây chưa đầy một thiên niên kỷ), các ngôn ngữ này vẫn chia sẻ rất nhiều từ vựng cơ bản và cốt lõi - nhưng không đủ để được coi là phương ngữ của một ngôn ngữ duy nhất.
Một con số thường được trích dẫn là tiếng Ukraine và tiếng Nga chia sẻ khoảng 62% vốn từ vựng của họ. Đây là lượng từ vựng được chia sẻ tương đương như tiếng Anh chia sẻ với tiếng Hà Lan, theo các tính toán tương tự. Nếu bạn mở rộng mẫu nghiên cứu bằng cách thu thập dữ liệu internet để so sánh nhiều từ hơn là chỉ có 200 từ “cốt lõi” cổ xưa đó, tỷ lệ các từ được chia sẻ sẽ giảm xuống. Một mô hình tính toán cho rằng tiếng Nga và tiếng Ukraine chia sẻ khoảng 55% vốn từ của họ.
Tuy nhiên, nếu sử dụng con số 62% cao hơn đó, một người Nga không biết tiếng Ukraine (hoặc ngược lại) sẽ hiểu được khoảng năm trong tám từ. Để hiểu điều này, hãy nhờ một người bạn gạch bỏ ba trong số tám từ trên một tờ báo và xem bạn có thể theo dõi bao nhiêu phần văn bản.
“Những người bạn giả dối” –- là những từ trông giống nhau nhưng có nghĩa khác nhau –– khiến tiếng Nga và tiếng Ukraine trông giống nhau hơn thực tế. Từ tiếng Ukraine pytannya (câu hỏi) trông rất giống từ tiếng Nga pytanie (cố gắng). Một người Nga nhìn thấy pytannya sẽ không liên tưởng với từ vopros (câu hỏi) trong tiếng Nga.
Tiếng Nga và tiếng Ukraine xuất hiện từ cùng một ngôn ngữ tổ tiên, và, trong một hệ thống toàn bộ về mọi thứ, cách đây không lâu. Một người Nga học tiếng Ukraine (hoặc ngược lại) sẽ dễ dàng hơn so với một người nói tiếng Anh cố gắng thông thạo một trong hai ngôn ngữ đó. Vốn từ được chia sẻ của họ và thực tế là ngay cả những từ có nghĩa khác nhau cũng có thể trông quen thuộc giúp người nói tiếng Nga hoặc tiếng Ukraine dễ dàng “bắt nhịp” với người kia hơn.
Lịch sử lâu đời của tiếng Nga với tư cách là ngôn ngữ chính trị và văn hóa thống trị của Liên bang Xô viết có nghĩa là nhiều công dân Ukraine -– khoảng 30% theo điều tra dân số vừa qua –- là người bản ngữ nói tiếng Nga và nhiều người khác đã học tiếng Nga ở trình độ cao. Điều ngược lại đã không đúng trong lịch sử, mặc dù điều đó hiện đang thay đổi. Các ngôn ngữ đủ gần và đã cùng tồn tại đủ lâu đến mức các ngôn ngữ này thậm chí còn có một dạng lai giống gọi là Surzhyk, được sử dụng phổ biến ở nhiều vùng của Ukraine.
Những điểm tương đồng giữa hai ngôn ngữ này không khiến chúng ta mù quáng trước sự tồn tại riêng biệt của hai ngôn ngữ như những thực thể riêng biệt, cũng như trước những hàm ý chính trị khi cho rằng chúng là một ngôn ngữ.
Khoảng 25 năm trước, cái tên Kiev bắt đầu biến mất khỏi bản đồ và được thay thế bằng Kyiv. Cái tên sau này chỉ đơn giản là “phiên bản” của cái tên theo tiếng Ukraine, được đánh vần bằng bảng chữ cái La-tinh thay vì chữ Cyrillic. Hai nguyên âm trong đó đã thay đổi: trong tiếng Nga, nguyên âm đầu tiên -y- trở thành -i- sau phụ âm k-, và trong tiếng Ukraine lịch sử -e- và -o- trở thành -i- trước phụ âm cuối. Do đó, về mặt lịch sử, không có cái tên nào là “nguyên bản” hơn - mỗi cái tên đều có những thay đổi len lỏi theo thời gian.
Thói quen tiếng Anh sử dụng các từ Kiev, Kharkov, Lvov có từ thời Đế chế Nga và Liên Xô, khi tiếng Nga là ngôn ngữ viết thống trị ở Ukraine. Sau khi Ukraine độc lập và khẳng định được bản sắc ngôn ngữ riêng của mình, các dạng tiếng Ukraine như Kyiv, Kharkiv và Lviv đã lên hàng đầu. Một ví dụ tương tự là Mumbai và Kolkata, theo các quy tắc địa phương, thay thế tên thuộc địa của các thành phố Ấn Độ là Bombay và Calcutta. Sự thay đổi này hiện đang đến với một siêu thị gần bạn - tạm biệt, gà kiev –- xin chào, gà kyiv.
 |
| Neil Bermel |
Sự khác biệt giữa tiếng Nga và tiếng Ukraine nhiều hơn nhiều so với những gì Putin bác bỏ vào năm 2021 là “đặc thù ngôn ngữ khu vực”. Bằng cách tìm kiếm “sự thống nhất” trong ngôn ngữ giữa Nga và Ukraine, Putin đang triển khai một lập luận cho phép Nga có quyền can thiệp vào nơi mà ông ta khẳng định là không gian của Nga.
Vài nét về tác giả
Neil Bermel là Giáo sư nghiên cứu tiếng Nga và Slave, Đại học Sheffield. Ông nhận được tài trợ từ Hội đồng Nghiên cứu Nhân văn và Nghệ thuật Vương quốc Anh.
Người dịch: Lê Thị Hạnh
Nguồn: “Ukrianian and Russian: how similar are the two languages?”, The Conversation, ngày 07.03.2022.
