Những kiến trúc sư của Nhân phẩm: Quan niệm Phi thực dân hóa của Việt Nam

NHỮNG KIẾN TRÚC SƯ CỦA NHÂN PHẨM: QUAN NIỆM PHI THỰC DÂN HÓA CỦA VIỆT NAM

Tác giả: LÉO FABIUS

Kevin D. Pham, Oxford University Press,

2024, 232 pages, 29,95 dollars.

Việt Nam trong một thời gian dài đã nhận được sự quan tâm với những chiến thắng quân sự chống lại chủ nghĩa đế quốc. Kevin Pham, phó giáo sư tại Đại học Amsterdam, mang đến một góc nhìn khác về đất nước và thời kỳ này bằng cách xem xét những suy tư của sáu “nhà kiến trúc sư của nhân phẩm” Việt Nam, đều là những đóng góp cho tư tưởng chính trị. Làm thế nào để khôi phục nhân phẩm khi phải gánh chịu nỗi nhục bị thực dân đô hộ? Từ góc độ đạo đức và chính trị này, ông phân tích lời nói của những nhân vật được tôn vinh trong lịch sử dân tộc (Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Nguyễn An Ninh, Hồ Chí Minh) và những tiếng nói ít được biết đến hơn (Phạm Quỳnh, Nguyễn Mạnh Tường). Phạm khẳng định rằng ta có thể đo lường được sự đóng góp lý thuyết của họ chính từ những quan điểm của họ: trái với truyền thống phương Tây, phẩm giá không được quan niệm là một thuộc tính của cá nhân, cũng không phải là kết quả của một yêu sách đối với kẻ thực dân để được công nhận. Nó thuộc về một dân tộc có khả năng tự phản biện: bằng cách tra cứu nỗi hổ thẹn khi bị thuộc địa hóa và những nguyên nhân của nó, cộng đồng dân tộc tìm thấy một động lực mạnh mẽ trong cuộc đấu tranh giành quyền tự quyết.

Klaus Krickeberg: Trái tim cống hiến cho Việt Nam đã ngừng đập

TRÁI TIM CỐNG HIẾN CHO VIỆT NAM ĐÃ NGỪNG ĐẬP

Hành trình 50 năm với Việt Nam như Thông điệp

Nguyễn Xuân Xanh

Chỉ có một cuộc sống vì người khác mới đáng sống.

— Albert Einstein

 

Anh nằm xuống sau một lần đã đến đây 

Đã vui chơi trong cuộc đời nầy

Đã bay cao trong vòm trời đầy

Rồi nằm xuống, không bạn bè, không có ai

Không có ai, từng ngày, không có ai đời đời

Ru anh ngủ vùi,

Mùa mưa tới trong nghĩa trang này có loài chim thôi!

— Trịnh Công Sơn

Đêm ngày 27.11.2025 Giáo sư Klaus Krickeberg qua đời tại thành phố Bielefeld, hưởng thọ 96 tuổi. “Klaus đã ra đi trong giấc ngủ bình yên”, bà Helga Zeile bạn đời ông thông báo. Klaus Krickeberg là người vô cùng yêu mến đất nước Việt Nam, vừa là người bạn lớn của Việt Nam, đồng hành với Việt Nam, và giúp đỡ không mệt mỏi ngót nửa thế kỷ. Ông rất hãnh diện khi có một người gọi ông là “Người Việt Nam”, là điều có lẽ khao khát trong sâu thẳm trái tim ông. Ông có một tình yêu và gắn bó kỳ lạ với Việt Nam.

Lượng khí thải carbon toàn cầu vẫn tiếp tục gia tăng. Tuy nhiên, 35 quốc gia sau đã có bước tiến trong việc cắt giảm carbon

LƯỢNG KHÍ THẢI CARBON TOÀN CẦU VẪN TIẾP TỤC GIA TĂNG. TUY NHIÊN, 35 QUỐC GIA SAU ĐÃ CÓ BƯỚC TIẾN TRONG VIỆC CẮT GIẢM CARBON

Charlie Riedel/AAP

Lượng khí thải từ nhiên liệu hóa thạch toàn cầu dự kiến ​​sẽ đạt đỉnh mới vào năm 2025, tất cả các nguồn nhiên liệu – than đá, khí đốt và dầu mỏ – đều góp phần vào đó.

Đồng thời, báo cáo toàn cầu mới nhất của chúng tôi về lượng khí thải carbon dioxide và các bể hấp thụ carbon cho thấy có ít nhất 35 quốc gia đã có kế hoạch giảm phát thải carbon. Úc, Đức, New Zealand và nhiều quốc gia khác đã ghi nhận mức giảm đáng kể về mặt thống kê về lượng khí thải carbon từ nhiên liệu hóa thạch trong thập kỷ qua, trong khi nền kinh tế của họ vẫn tiếp tục tăng trưởng. Lượng khí thải của Trung Quốc cũng tăng chậm hơn nhiều so với xu hướng gần đây và thậm chí có thể đi ngang vào cuối năm.

Trong khi các nhà lãnh đạo và đại biểu thế giới đang họp mặt tại Brazil để tham dự hội nghị thượng đỉnh về khí hậu toàn cầu của Liên hợp quốc, COP30, nhiều quốc gia đã đệ trình các cam kết phát thải mới đến năm 2035 với tham vọng cao hơn.

Nhưng trừ khi các nỗ lực này được mở rộng quy mô đáng kể, nhiệt độ toàn cầu được dự báo có thể tăng vượt xa ngưỡng 2°C mà Thỏa thuận Paris đã đề ra.

Liệu khủng hoảng 1929 có thể tái diễn?

LIỆU KHỦNG HOẢNG 1929 CÓ THỂ TÁI DIỄN?

 

Cho đến cuộc Đại Khủng hoảng, hầu hết các nhà kinh tế đều bám víu vào quan điểm về chủ nghĩa tư bản như một hệ thống hoàn hảo hoặc gần như hoàn hảo. Quan điểm đó không còn bền vững trước nạn thất nghiệp hàng loạt, nhưng khi ký ức về cuộc Đại Khủng hoảng phai nhạt, các nhà kinh tế lại yêu thích quan điểm cũ, lý tưởng hóa về một nền kinh tế mà trong đó những cá nhân tư duy hợp lý tương tác nhau trong những thị trường hoàn hảo.

— Paul Krugman

Một nhóm các nhà tài chính đang cố thuyết phục công chúng đầu tư mạnh vào vốn cổ phần tư nhân và tiền điện tử – một canh bạc mạo hiểm mang hơi hướng của những năm 1920.

—Andrew Ross Sorkin

Luật Lệ Đầu Tư Đang Được Nới Lỏng

Liệu điều này có dẫn đến ‘một cuộc khủng hoảng 1929’ khác tiếp theo?

Andrew Ross Sorkin là nhà báo phân tích tài chính nổi tiếng của tờ New York Times và là và đồng dẫn chương trình Squawk Box của CNBC, nhà sáng lập và biên tập viên của DealBook thuộc New York Times. Ông cũng là tác giả quyển sách phân tích vụ khủng hoảng tài chính 2008 với quyển sách Too Big to Fail. Giờ đây tháng trước ông ra mắt độc giả với cuốn sách “1929: Bên trong vụ sụp đổ lớn nhất trong lịch sử Phố Wall – và cách nó đã phá tan một quốc gia như thế nào.”

Nguyễn Trung Dân chuyển ngữ

Từ một bài báo trên The New York Times 13/10/2025

Phải chống cự lại Trump

PHẢI CHỐNG CỰ LẠI TRUMP

Tác giả: Christophe Ventura[*]

Francisco Mayor Maestre ////Tôi sẽ không bao giờ hiểu tại sao bạn luôn ngồi ở mép ghế sofa, 2021© www.mayormaestre.com

“Tây Ban Nha không chơi tập thể.” Vào ngày 22 tháng 10 năm 2025, Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump một lần nữa mạnh mẽ chỉ trích chính phủ do Pedro Sánchez lãnh đạo trong một cuộc họp báo được tổ chức tại Nhà Trắng, Tổng thư ký dễ khiến của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), Mark Rutte, cũng được mời tham dự. Từ chỗ ngồi của mình, cựu Thủ tướng Hà Lan gật đầu sau mỗi tuyên bố cứng rắn mà người chủ buổi họp báo dằn từng chữ. Từ mấy tháng nay, Trump đã luân phiên đưa ra những lời đe dọa trừng phạt kinh tế (thuế quan) và những lời tấn công đối với một thành viên của Liên Minh có 3.000 quân được triển khai trên mười sáu chiến trường ở nước ngoài trên bốn châu lục và có hai căn cứ chiến lược của Hoa Kỳ (Morón de la Frontera và Rota, ở Andalusia)[1]. “Tôi nghĩ ông có thể giải quyết vấn đề Tây Ban Nha này rất dễ dàng,” Trump nói nhỏ với Rutte. Người đứng đầu tổ chức quân sự hùng mạnh nhất thế giới, gật đầu đồng ý. Lộ trình của ông rất rõ ràng: Madrid phải phục tùng, và càng sớm càng tốt. Nếu không, tổng thống Mỹ đang nêu khả năng trục xuất nước này.

Mutirão (Chung sức): Lý thuyết về sinh thái của Brazil dành cho COP30

MUTIRÃO (CHUNG SỨC): LÝ THUYẾT VỀ SINH THÁI CỦA BRAZIL DÀNH CHO COP30[*]

Vào thời kỳ các liên minh tan rã, nhằm biến sự phẫn nộ thành hành động mang tính xây dựng, cần tạo ra những đòn bẩy mới.

Nhà ngoại giao André Aranha Corrêa do Lago, chủ tịch của COP30, bắt đầu hôm nay tại Belém, ký một văn bản lý thuyết.

 Tác giả: André Anranha Corrêa do Lago

Hình ảnh: © AP Photo/Jorge Saenz

“Chúng ta đang trải qua một giai đoạn khó khăn. Nhưng luôn luôn là trong những lúc khó khăn và đầy thử thách mà nhân loại đã tìm thấy sức mạnh để đối mặt và vượt qua nghịch cảnh. Chúng ta cần sự tin tưởng và quyết tâm nhiều hơn. Chúng ta cần một sự lãnh đạo mạnh hơn để đảo ngược xu hướng của khí hậu nóng lên. Những thoả thuận đã được ký kết cần được thực hiện.”

Tổng thống Lula, diễn văn tại COP27 năm 2022

Sau khi đắc cử nhiệm kỳ tổng thống Brazil lần thứ ba ngày 30 tháng 10 năm 2022, tổng thống Luiz Inácio Lula da Silva đã có một lựa chọn bất ngờ cho cuộc viếng thăm chính thức với tư cách là tổng thống đắc cử: đến Charm el-Cheikh ở Ai Cập, nơi tiếp đón Hội nghị lần thứ 27 của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (COP27). Khi tham gia vào các cuộc thương thảo về khí hậu của Liên Hợp Quốc trước khi nhậm chức tổng thống, tổng thống Lula đã tìm cách nhấn mạnh sự cam kết của ông về vai trò thiết yếu và có tính xây dựng của Brazil trong cuộc chiến chống lại khủng hoảng khí hậu trên quy mô quốc gia và quốc tế. Theo chính những lời của ông, “cuộc chiến chống biến đổi khí hậu sẽ là ưu tiên tuyệt đối của chính phủ của chúng tôi”, Brazil dấn thân vào hành động bằng cách khơi dậy “niềm hy vọng được kết hợp với những biện pháp tức thì và quyết liệt cho tương lai của hành tinh chúng ta và cho nhân loại.”[1]

Cũng chính vào dịp này tổng thống Lula đã thông báo ý định tiếp đón cộng đồng quốc tế tại Amazon vào dịp COP30.

Giới trẻ có còn theo đuổi sự nghiệp trong lĩnh vực công nghệ không?

GIỚI TRẺ CÓ CÒN THEO ĐUỔI SỰ NGHIỆP TRONG LĨNH VỰC CÔNG NGHỆ KHÔNG?

AI đang biến đổi các cơ hội nghề nghiệp khả dĩ cho những học sinh quan tâm đến các môn học STEM. WIRED đã trò chuyện với năm nhà khoa học tương lai để tìm hiểu cách họ chuẩn bị cho hành trình sắp tới.

Tác giả: Charley Locke

ẢNH MINH HỌA: NHÂN VIÊN WIRED; GETTY IMAGES

Học sinh trung học ngày nay đang phải đối mặt với hành trình đầy bất định phía trước. AI đang thay đổi những kỹ năng từng được coi trọng trên thị trường lao động, và việc chính quyền Trump cắt giảm ngân sách đã khiến nghiên cứu khoa học đình trệ trong mọi lĩnh vực. Hầu hết các ngành nghề có vẻ sẽ chẳng giống gì với hiện tại sau 10 năm nữa, chứ đừng nói đến 50 năm. Ngay cả những học sinh quan tâm đến các môn học STEM cũng đang tự hỏi: Sự nghiệp của mình sẽ như thế nào, và làm sao để đạt được điều đó?

WIRED đã trò chuyện với năm học sinh cuối cấp ba trên khắp cả nước về sở thích của họ đối với STEM – và cách họ nhìn nhận về tương lai.

Những bình luận này đã được chỉnh sửa cho ngắn gọn và dễ hiểu.

Philippe Aghion, giải Nobel kinh tế có liên quan đến một truyền thống của Pháp nêu cao giá trị của các mối liên hệ giữa kinh tế, xã hội và thể chế

PHILIPPE AGHION, GIẢI NOBEL KINH TẾ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN MỘT TRUYỀN THỐNG CỦA PHÁP NÊU CAO GIÁ TRỊ CỦA CÁC MỐI LIÊN HỆ GIỮA KINH TẾ, XÃ HỘI VÀ THỂ CHẾ

Tác giả: Patrick Gilormini

Philippe Aghion (ở giữa) đã nhận giải thưởng Nobel kinh tế năm 2025 cùng với hai nhà nghiên cứu khác, đặc biệt là vì các công trình nghiên cứu của họ về mối liên hệ giữa đổi mới sáng tạo và tăng trưởng kinh tế. AFP

Các công trình nghiên cứu của Philippe Aghion về “lý thuyết tăng trưởng bền vững thông qua sự huỷ diệt sáng tạo” gắn với trường phái Schumpeter, nhưng chúng cũng nằm trong một truyền thống rất đặc trưng của Pháp. Thực vậy, tư tưởng của giải Nobel kinh tế năm 2025 nêu cao giá trị các mối liên hệ giữa kinh tế, xã hội và thể chế, như Saint-Simon đã làm trước ông, hoặc gần đây hơn là François Perroux.

Ngày 13/10/2025, Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển đã trao giải thưởng của Ngân hàng Thuỵ Điển về kinh tế học để tưởng nhớ Alfred Nobel cho nhà kinh tế học người Pháp Philippe Aghion cùng với Peter Howitt và Joel Mokyr. Như vậy các công trình nghiên cứu của họ về tác động của các công nghệ mới đối với tăng trưởng kinh tế đã được tưởng thưởng.

Philippe Aghion và Peter Howitt nằm trong số những người đầu tiên đã mô hình hoá ý tưởng độc đáo của Joseph Schumpeter về quá trình huỷ diệt sáng tạo. Theo quan điểm này, những tiến bộ của khoa học dẫn đến sự xuất hiện và phổ biến những ý tưởng mới, công nghệ mới, sản phẩm mới, dịch vụ mới, phương thức tổ chức công việc mới với kết quả là thay thế có phần mạnh mẽ những gì đã có trước đó. Những đổi mới này có nguồn gốc từ sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp, mỗi doanh nghiệp đều muốn là đơn vị đầu tiên đưa ra và khai thác đổi mới sáng tạo của mình.

“Con người mới” của Trung Quốc dưới thời Tập Cận Bình: giám sát và tẩy não

“CON NGƯỜI MỚI” CỦA TRUNG QUỐC DƯỚI THỜI TẬP CẬN BÌNH: GIÁM SÁT VÀ TẨY NÃO

Tác giả: Pierre-Antoine Donnet^[*]

Con người mới của tư tưởng Mao Trạch Đông.

Trong thời gian ở Paris, Đằng Bưu đã đồng ý trả lời các câu hỏi của Asialyst. Theo ông, chế độ độc tài mà Tập Cận Bình thực thi kể từ khi lên nắm quyền năm 2012 đã đẩy Trung Quốc vào một mùa đông chính trị, nơi người dân Trung Quốc phải chịu sự tẩy não liên tục, vượt xa thế giới bị giám sát toàn diện mà George Orwell đã dự đoán trong tiểu thuyết 1984 của ông. Mục tiêu là đào tạo, ngay từ khi còn nhỏ, tạo ra những công dân lệ thuộc phục tùng hoàn toàn Đảng Cộng sản Trung Quốc, những “con người mới”, phần nào giống với hình ảnh mà bạo chúa Mao Trạch Đông mong muốn tạo ra trước đây.

PHỎNG VẤN ĐẶNG BƯU Đằng Bưu (滕彪), 52 tuổi, là một luật sư và nhà luật học Trung Quốc, người bảo vệ nhân quyền trong phong trào “wéiquán yùndòng” (维权运动), “phong trào của những luật sư chân đất”, những người bảo vệ quyền công dân ở Trung Quốc trong những năm 1990 và 2000. Gần gũi với Lưu Hiểu Ba, người đoạt giải Nobel Hòa bình đã qua đời trong tù năm 2017, ông là một trong những người sáng lập Open Constitution Initiative/Sáng kiến ​​Hiến pháp Mở (gōngméng tuījiàn 公盟推荐) vào năm 2003, một tổ chức phi chính phủ của các luật sư và học giả Trung Quốc đấu tranh cho sự tôn trọng nhũng sự bảo vệ của Nhà nước pháp quyền và Hiến pháp, đồng thời là một nhà hoạt động nhân quyền không biết mệt mỏi, luôn hỗ trợ những người yếu thế. Năm 2006, ông đại diện cho Trần Quang Thành, người bị kết án bốn năm tù vì hỗ trợ pháp lý cho những phụ nữ là nạn nhân của nạn triệt sản hoặc phá thai cưỡng bức và năm 2007, ông nhận Giải thưởng Nhân quyền của Cộng hòa Pháp. Cùng với 302 trí thức Trung Quốc khác, ông đã ký Hiến chương 08 (零八宪章), một bản tuyên ngôn được công bố vào ngày 10 tháng 12 năm 2008, nhằm thúc đẩy cải cách chính trị tại Trung Quốc. Bản tuyên ngôn này lấy cảm hứng từ Hiến chương 77 của phong trào dân chủ ở Tiệp Khắc, do Vaclav Havel lãnh đạo vào thời điểm đó. Năm 2008, ông cũng đồng ký một lời kêu gọi chính phủ nới lỏng các chính sách đàn áp ở Tây Tạng và ủng hộ lời kêu gọi hòa bình của Đức Đạt Lai Lạt Ma. Vào tháng 10 năm 2010, Teng Biao thông báo sự bắt giữ mười bốn nhà hoạt động Trung Quốc, bao gồm cả luật sư Xu Zhiyong, những người đã tụ tập tại một nhà hàng vào thời điểm công bố Giải Nobel Hòa bình cho Lưu Hiểu Ba. Bản thân Đằng Bưu đã bị bắt vào ngày 19 tháng 2 năm 2011 và bị giam giữ tại một địa điểm không được tiết lộ. Ông được trả tự do vào ngày 29 tháng 4. Bị chính quyền Trung Quốc quấy rối, ông đã giải thể tổ chức phi chính phủ Trung Quốc Chống Án Tử Hình do ông sáng lập, và lưu vong sang Hoa Kỳ vào năm 2014. Hiện ông đang sống tại Washington, D.C., và cộng tác với một số trường đại học lớn của Mỹ. Là người ủng hộ việc bãi bỏ án tử hình và là phó tổng biên tập của tờ China Journal of Democracy (Trung Quốc Nhật báo Dân chủ), một ấn phẩm xuất bản hàng quý bằng tiếng Anh và tiếng Trung tại Hoa Kỳ, ông là thành viên của nhiều tổ chức nhân quyền tại Hoa Kỳ. Teng Biao

Luận cứ của Kant từ những cảm giác luân lý: tại sao lý tính thực hành không thể là (lý tính) nhân tạo?

LUẬN CỨ CỦA KANT TỪ NHỮNG CẢM GIÁC LUÂN LÝ: TẠI SAO LÝ TÍNH THỰC HÀNH KHÔNG THỂ LÀ [LÝ TÍNH] NHÂN TẠO?

Tác giả: Dieter Schönecker,

Đại học Siegen,

Nguyễn Việt Anh dịch

TÓM TẮT

Liệu lý tính thực hành có thể là [lý tính] nhân tạo hay không? Từ góc nhìn của Kant, câu trả lời rõ ràng là mang tính tiêu cực: Lý tính thực hành không thể là [lý tính] nhân tạo. Sau khi nhận xét sơ bộ về khả thể của những cỗ máy luân lý của Kant (1.1), một vài vấn đề cơ bản về khái niệm lý tính thực hành (1.2) và thuyết trực giác của Kant (1.3), tôi sẽ lập luận rằng trong mô hình nghĩa vụ luân lý của Kant, chủ thể luân lý (tức con người) điển hình có được những cảm giác luân lý và phải có chúng để nhận ra tính giá trị của quy luật luân lý với tư cách là một mệnh lệnh nhất quyết (1.3). Bằng cách sử dụng luận cứ tri thức chống lại thuyết duy vật lý và thuyết chức năng, tôi sẽ lập luận rằng các chiếc máy tính không có được các cảm giác và, tất nhiên |a fortiori|, cũng chẳng có được những cảm giác luân lý; thế nên, các chiếc máy tính không phải là những chủ thể luân lý (1.4). Kết luận này dựa trên quan điểm của Kant cho rằng cái Tôi cảm tốt hơn cái Tôi tư duy (2). Sau đó tôi sẽ giải quyết hai vấn đề với luận cứ này (3). Tôi sẽ kết thúc bài nghiên cứu này bằng một sự loại suy (4): Trong khi các tinh cầu không biết bay, thì những chiếc máy tính cũng không biết cảm.

----o0o----

Trí tuệ nhân tạo (AI) đã làm nảy sinh nhiều câu hỏi về [triết học] thực hành hay nói gọn là cần được trả lời sớm trên các phương diện luân lý, pháp lý, kinh tế và chính trị – từ việc làm sao giải quyết các vấn đề từ những chiếc ô tô tự hành cho đến AI, vốn được xem như là sự cáo chung của loài người do điểm kỳ dị nào đó về công nghệ tạo nên.[1] Vì AI, ít nhất là theo các tiêu chuẩn triết học, là một hiện tượng xuất hiện khá gần đây, nên cả những vấn đề lẫn các câu hỏi về [triết học] thực hành này cũng như những câu trả lời và các giải pháp khả dĩ cho chúng đều khá mới mẻ. Tuy nhiên, chúng ta hãy lưu ý rằng những câu trả lời này lần lượt sẽ phụ thuộc vào các nền tảng vốn không hề khách quan hay thơ ngây; trong đạo đức học ứng dụng và triết học chính trị, chúng ta tiếp cận rất nhanh các câu hỏi và những luận điểm truyền thống mà chúng ta cần thảo luận ở cả cấp độ siêu đạo đức lẫn cấp độ quy phạm để có được những câu trả lời khả chứng. Vì lý do này mà chẳng có gì ngạc nhiên khi trong các bài báo nghiên cứu về những cỗ máy luân lý, người ta đưa ra các luận cứ dựa trên những nền tảng của chủ nghĩa công lợi lỗi thời nhưng vẫn còn giá trị, chẳng hạn.[2]