CHÀO MỪNG QUÝ KHÁCH ĐẾN VỚI BỮA TIỆC TỰ CHỌN CÁC MÓN TỰ DO
Thị trường tự do, thương mại tự do và tự do cá nhân không còn là một giao dịch trọn gói
Yuval Noah Harari
 |
| © FT Montage / Chris Tosic |
Trong suốt thế kỷ thứ 20, có ba câu chuyện lớn đã cố gắng giải thích toàn bộ lịch sử loài người và phác họa viễn cảnh của thế giới trong tương lai.
Câu chuyện về chủ nghĩa phát xít đã giải thích lịch sử như là một cuộc đấu tranh giữa các quốc gia khác nhau, và đã hình dung ra một thế giới bị thống trị bởi một nhóm người khuất phục tất cả những người còn lại bằng bạo lực. Câu chuyện về chủ nghĩa cộng sản đã giải thích lịch sử như là một cuộc đấu tranh giữa các giai cấp khác nhau, và đã mường tượng ra một thế giới mà tất cả các nhóm được hợp nhất bởi hệ thống xã hội tập trung, hệ thống xã hội này đảm bảo sự bình đẳng thậm chí với cái giá phải trả là tự do.
Câu chuyện về chủ nghĩa tự do đã giải thích lịch sử như là một cuộc đấu tranh giữa tự do và chuyên chế, và đã viễn kiến một thế giới mà đại chúng hợp tác tự do và hòa bình, với sự kiểm soát tối thiểu từ trung ương thậm chí phải đánh đổi bằng một mức độ bất bình đẳng nào đó.
Chiến tranh thế giới thứ hai và cuộc chiến tranh lạnh đã hạ đo ván phiên bản phát xít và phiên bản cộng sản, khiến cho câu chuyện về chủ nghĩa tự do trở thành kim chỉ nam có ưu thế nhất soi rọi quá khứ của loài người và là cẩm nang không thể thiếu cho tương lai - hoặc là có vẻ như vậy. Ngày nay, những người theo chủ nghĩa dân túy và các chế độ độc tài đang thách thức những yếu tố then chốt của chủ nghĩa tự do. Liệu câu chuyện về chủ nghĩa tự do có bị ném vào sọt rác như những câu chuyện về chủ nghĩa phát xít và chủ nghĩa cộng sản không?
Cho đến năm 2019, thật khó mà biết được. Chủ nghĩa tự do hẳn là đang gặp khủng hoảng, nhưng chỉ lác đác vài chế độ sẵn sàng từ bỏ hoàn toàn câu chuyện về chủ nghĩa tự do. Thay vào đó, chúng ta đang chứng kiến một sự chuyển biến từ “thực đơn các món tự do cố định” (set menu) sang “tiệc tự chọn các món tự do” (buffet). Khó mà hiểu được những diễn biến hiện tại, một phần là bởi chủ nghĩa tự do chưa bao giờ là một món đơn lẻ.
 |
| Jair Bolsonaro (1955-) |
Chủ nghĩa tự do nâng niu sự tự do, nhưng sự tự do lại mang ý nghĩa khác nhau trong những bối cảnh khác nhau. Đối với người này, chủ nghĩa tự do có nghĩa là dân chủ và pháp quyền. Người khác có thể nghĩ chủ nghĩa tự do nghĩa là toàn cầu hóa, tư nhân hóa, chính phủ nhỏ gọn và thuế thấp. Người thứ ba lại cho rằng chủ nghĩa tự do liên quan đến việc kiểm soát súng ống và hôn nhân đồng tính nam. Jair Bolsonaro [Tổng thống Brazil đắc cử vào tháng 10/2018] có phải là người theo chủ nghĩa tự do hay không? Bạn sẽ có những câu trả lời khác nhau từ những người hoạt động vì cộng đồng LGBT (Cộng đồng những người đồng tính luyến ái nữ (Lesbian), đồng tính luyến ái nam (Gay), song tính luyến ái (Bisexual) và chuyển giới (Transgender)) và những kinh tế gia theo học thuyết Marx.
Tóm lại, chủ nghĩa tự do có sáu thành phần chính. Trong lĩnh vực kinh tế, chủ nghĩa tự do ủng hộ thị trường tự do bên trong các quốc gia, và thương mại tự do giữa các quốc gia. Trong lĩnh vực chính trị, chủ nghĩa tự do cổ vũ bầu cử tự do bên trong các quốc gia, và hợp tác hòa bình giữa các quốc gia. Trong lĩnh vực cá nhân, chủ nghĩa tự do bảo vệ quyền tự do cá nhân bên trong các quốc gia, và quyền tự do đi lại giữa các quốc gia.
Vào những năm 1990 và đầu những năm 2000, người ta thường cho rằng có một mối liên hệ chặt chẽ và thiết yếu giữa tất cả sáu thành phần trên. Nếu một quốc gia muốn thưởng thức một món trong thực đơn các món tự do cố định (set menu), ví dụ như món tự do hóa kinh tế, quốc gia đó không có lựa chọn nào khác ngoài việc phải dùng hết các món còn lại trong thực đơn. Bạn không thể chọn một thành phần mà bỏ các thành phần khác, bởi vì sự tiến bộ ở bất cứ lĩnh vực nào cũng cần thiết cho và kích thích sự tiến bộ ở những lĩnh vực khác. Nền dân chủ rất quan trọng đối với sự thành công của thị trường tự do; tự do cá nhân là thành phần cốt yếu của nền dân chủ; thị trường tự do lại vun đắp cho tự do cá nhân.
Ngay cả khi nhiều người theo chủ nghĩa dân túy và các chế độ độc tài ngày nay trên khắp thế giới tự cho bản thân là “chống lại tự do”, không ai trong số họ cự tuyệt cả gói chủ nghĩa tự do. Thay vào đó, họ từ chối kiểu thực đơn cố định, và muốn lựa và chọn món cho mình từ bữa tiệc tự chọn các món tự do (liberal buffet). Do đó, Donald Trump ủng hộ mạnh mẽ thị trường tự do bên trong nước Mỹ, nhưng lại hủy hoại thương mại tự do toàn cầu. Trung Quốc ưa thích thương mại tự do, và Sáng kiến Vành đai và Con đường (Belt and Road Initiative - BRI) là một trong những dự án xây dựng cơ sở hạ tầng toàn cầu tham vọng nhất từ trước đến nay - nhưng Trung Quốc lại ít hăng hái đối với bầu cử tự do.
 |
| Viktor Orban (1963-) |
Trong khi chính phủ Ý ra sức đóng cửa Châu Âu ngăn người nhập cư - họ lại đồng thời trải thảm đỏ cho BRI. Những người ủng hộ nước Anh rời khỏi Liên minh Châu Âu (Brexit) cổ vũ nền dân chủ, nhưng họ không tin vào hợp tác quốc tế. Thủ tướng Hungary Viktor Orban đã chỉ rõ tính chất của chế độ của ông là một “nền dân chủ kém tự do”, ông cho rằng bạn có thể có bầu cử tự do, trong khi vẫn bị tước đoạt dần quyền tự do cá nhân.
Một món mà hầu như ai cũng muốn, ít nhất là về mặt lý thuyết, là hòa bình. Đây là món bánh sô cô la của bữa tiệc tự chọn các món tự do. Trái lại, món mà hầu như không ai muốn - cây cần tây toàn cầu - là nhập cư. Ngay cả một số người ủng hộ trung thành nhất của nền dân chủ, chủ nghĩa đa phương và tự do cá nhân cũng đã trở nên thờ ơ thấy rõ trước vấn đề tiếp nhận quá nhiều người nhập cư.
Việc còn lại là chờ xem bữa tiệc kiểu tự chọn có làm được gì hay không. Mượn hình ảnh thức ăn có thể gây hiểu lầm. Trong nhà hàng, các thực đơn cố định là sự kết hợp tùy ý các món ăn độc lập. Tuy nhiên, các kiến trúc sư của trật tự tự do thế giới đã khẳng định rằng hệ thống của họ là một cơ thể sống bao gồm nhiều cơ quan phụ thuộc lẫn nhau. Trong khi bạn có thể dễ dàng tách món súp ra khỏi món tráng miệng, bạn không thể tách tim ra khỏi phổi.
 |
| Yuval Noah Harari (1976-) |
Liệu Trump có thể thúc đẩy thị trường tự do bên trong đất nước của ông trong khi hủy hoại thương mại tự do toàn cầu không? Liệu Đảng Cộng Sản Trung Quốc có tiếp tục thưởng thức trái ngọt của tự do hóa kinh tế mà không có động thái nào hướng tới tự do hóa chính trị không? Liệu người dân Hungary có thể có dân chủ mà không có các quyền tự do cá nhân không, hay phải chăng “nền dân chủ kém tự do” của ông Orban chỉ là một cách nói hoa mỹ thay cho “chế độ độc tài”? Liệu hòa bình quốc tế có được duy trì trong một thế giới có nhiều bức tường mọc lên và có các cuộc chiến tranh thương mại căng thẳng? Kiểu tiệc tự chọn rất có thể dẫn tới một sự sụp đổ hoàn toàn của hệ thống tự do ở tầm quốc gia và quốc tế - và không rõ là hệ thống nào có thể thay thế hệ thống tự do.
Yuval Noah Harari
Tác giả là giảng viên tại trường Đại học Hebrew Jerusalem, và là tác giả cuốn ‘Sapiens’ (Lược sử loài người) và cuốn ‘21 Lessons for the 21st century’ (21 bài học dành cho thế kỷ 21).
Trần Thị Minh Ngọc dịch
