LIỆU HOA KỲ CÓ SỤP ĐỔ NHƯ LIÊN XÔ ĐÃ TỪNG?
 |
| Người Nga trên một chiếc xe quân sự đang cố chặn đường tiến quân gần Quảng trường Đỏ ở Moscow vào tháng 8 năm 1991. Cuộc đảo chính ngắn ngủi để lật đổ nhà lãnh đạo Liên Xô Mikhail Gorbachev đã sụp đổ sau ba ngày, thúc đẩy sự tan rã của Liên Xô – điều mà chính những kẻ đảo chính tuyên bố họ đang cố ngăn chặn. (Ảnh AP/Boris Yurchenko, File) |
“Tiếp theo chính là các anh”, một
nhà sử học người Nga mà tôi phỏng vấn năm 1993 đã nói như vậy về sự sụp đổ của
Liên Xô vào cuối năm 1991. Tôi là một sinh viên người Mỹ ở St. Petersburg, và
ông ấy đang ám chỉ đến Hợp chúng quốc Hoa Kỳ.
Lập luận của ông dựa trên một lý thuyết nhân khẩu học ngụy khoa học mà sau này được Điện Kremlin ủng hộ, nhưng điều đáng chú ý
hơn đối với tôi là niềm hy vọng mà ông thể hiện trong bài phát biểu.
 |
| Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev vẫy tay chào từ khán đài Quảng trường Đỏ trong lễ kỷ niệm Ngày Cách mạng, tại Moscow, Liên Xô, vào tháng 11 năm 1989. (Ảnh AP/Boris Yurchenko) |
Nếu nhà sử học này vẫn còn sống,
ông ta hẳn phải thấy mình được minh oan. Việc Mỹ đang rút lui khỏi các cam kết
của mình trên toàn thế giới — từ việc cắt giảm USAid đến việc từ bỏ các đồng minh châu Âu — tạo
thành một sự đầu hàng quyền lực mà những ai còn nhớ cũng chỉ có thể so sánh với
việc Mikhail Gorbachev đơn phương rút quân khỏi Afghanistan,
Đông Âu và những nơi khác trong khoảng thời gian từ năm 1988 đến năm 1991 —
ngay trước khi Liên Xô sụp đổ.
Đi kèm với bước ngoặt chính sách đối ngoại của cả hai nước, chúng ta không thể bỏ qua những thay đổi sâu sắc trong nền tảng tư tưởng của hai quốc gia.
Làm lung lay các biểu tượng cốt
lõi
Gorbachev biện minh cho việc “tái
cấu trúc” hay perestroika của mình bằng cách viện dẫn đến cha đẻ
của Liên Xô, Vladimir Lenin. Tuy nhiên, ông đã làm thế, bằng cách nhận xét rằng
Lenin trong lịch sử đã điều chỉnh các chính sách tùy theo hoàn
cảnh một cách đầy thực dụng. Điều đó đặt ra vấn đề về Lenin huyền thoại —
một anh hùng không thể sai lầm với những đức tính không thể bị nghi ngờ.
Nhà nhân chủng học người Mỹ gốc
Nga Alexei Yurchak cho rằng Lenin là “biểu tượng trung tâm” của hệ thống Xô Viết.
 |
| Vladimir Lenin, người sáng lập Liên Xô, đang làm việc tại một địa điểm không xác định ở Nga vào năm 1918. (Ảnh AP) |
Miễn là sự thiêng liêng của ông vẫn
không bị nghi ngờ, việc nhắc đến Lenin có thể chính đáng hóa một loạt các chính
sách và hành động. Tuy nhiên, việc xem xét Lenin qua lăng kính lịch sử đã đặt
ra nghi vấn về sự thiêng liêng của ông. Hậu quả là công dân Liên Xô không thể
nhất trí xem chính sách và hành động nào là chính đáng. Cuộc khủng hoảng ý
nghĩa này đã khiến các vấn đề chính trị, kinh tế và xã hội dai dẳng đột
nhiên trở nên tai hại.
Biểu tượng trung tâm của nước Mỹ
là Hiến pháp, được cất giữ một cách sùng kính
tại Washington, DC, khá giống với cách thi hài của Lenin được đặt ở Moscow. Tuy
nhiên, dưới thời Tổng thống Donald Trump, việc vi Hiến đã trở thành chuyện thường ngày,
và cơ quan lập pháp của chính quyền liên bang đã tỏ vẻ không mấy quyết tâm bảo vệ quyền lực của mình khỏi
sự xâm phạm của cơ quan hành pháp. Giống như Lenin dưới thời Gorbachev,
có vẻ như trung tâm thiêng liêng của hệ thống chính trị Hoa Kỳ đã trở nên bất ổn.
Là một hợp đồng bằng văn bản, hiến
pháp dễ diễn giải hơn suy nghĩ của người đã khuất. Tuy nhiên, lợi thế của Lenin
là ông có thể hiện thân cho những phẩm chất cao đẹp trong hệ thống Xô Viết. Người
Mỹ có thể tìm kiếm kiểu “kim chỉ nam” tương tự ở đâu?
Trong phần lớn lịch sử Hoa Kỳ, đó
là George Washington, vị tổng thống đầu tiên đã tuyên thệ bảo vệ Hiến pháp.
 |
| Các vệ binh đứng cạnh Hiến pháp Hoa Kỳ tại phòng trưng bày của Cục Lưu trữ Quốc gia ở Washington, DC (Ảnh AP/Ron Edmonds) |
Nước Mỹ thời George Washington
Là một anh hùng của Chiến tranh
Cách mạng, Washington đã có thể lên làm vua.
Các sĩ quan quân đội, thất vọng
vì sự yếu kém của chính quyền trung ương sau chiến tranh dưới thời Các điều khoản
hợp bang, đã cân nhắc một cuộc đảo chính. Washington
— tổng tư lệnh quân đội lúc bấy giờ — có thể đã lãnh đạo cuộc lật đổ (như Oliver Cromwell từng làm hoặc Napoleon Bonaparte sau đó sẽ làm).
Washington đã từ chối, và sau khi
Anh đầu hàng vào năm 1783, ông đã buông trả quyền chỉ huy của mình cho
Quốc hội.
Năm 1789, sau khi Hiến pháp được
phê chuẩn như một giải pháp pháp lý cho các vấn đề của liên bang, Washington
đã được nhất trí bầu làm tổng thống. Tuy
nhiên, sau hai nhiệm kỳ, ông đã từ chối các lời đề nghị tranh cử thêm nhiệm kỳ
thứ ba.
Ông thường nhấn mạnh tầm quan trọng
của thói quen trong các vấn đề của con người và
lý luận rằng, nếu ông bám giữ quyền lực, người Mỹ có thể không quen với việc
luân chuyển chức vụ một cách hòa bình và đều đặn. Bằng cách nghỉ hưu, ông đã
chuyển phần lớn sự tôn kính đối với bản thân sang cho Hiến pháp.
 |
| George Washington, được miêu tả vượt qua sông Delaware vào năm 1776 trong bức tranh của Emmanuel Leutze, không chỉ chiến thắng Quân đội Anh, mà còn chiến thắng sự tuyệt vọng của chính mình. (Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan), CC BY |
Tưởng nhớ Washington
Sinh nhật của Washington rơi vào
ngày 22 tháng 2 và người Mỹ đã bắt đầu kỷ niệm ngày này khi ông vẫn
còn sống. Năm 1879, Quốc hội Hoa Kỳ đã biến 22/2 thành ngày lễ liên
bang, một dịp để tôn vinh tấm gương phục vụ công ích quên
mình và tôn trọng chế độ pháp quyền mà “người cha của đất nước” đã thể hiện.
Chuyện tiếp diễn cho đến năm
1971.
Cùng năm đó, Đạo luật Ngày lễ Thứ Hai đã có hiệu lực.
Được thông qua vào năm 1968 do vận động hành lang từ giới kinh doanh, những
người coi ba ngày nghỉ cuối tuần là cơ hội để bán hàng, đạo luật này đã chuyển
lễ kỷ niệm sinh nhật của Washington sang ngày thứ Hai thứ ba của tháng Hai.
 |
| Một người đàn ông và phụ nữ đóng vai Martha và George Washington vào Ngày Tổng thống năm 2011 nói chuyện với trẻ em tại Mount Vernon, ngôi nhà lịch sử của Washington ở Virginia. (Ảnh AP/Jacquelyn Martin) |
Vì nhiều tiểu bang cũng kỷ niệm
ngày sinh của Abraham Lincoln và ngày (lễ liên bang) mới rơi vào giữa ngày sinh
của Lincoln và Washington nên một số người bắt đầu gọi ngày này là “Ngày Tổng
thống”. Khi các nhà quảng cáo và làm lịch trên toàn quốc áp dụng thuật ngữ này
vào những năm 1980, tên gọi này gần như trở thành tên chính thức.
Tất nhiên, việc đổi tên đã làm phai
nhạt mối liên hệ của ngày lễ với Washington, và trong chừng mực mà nó không chỉ
là ngày mua sắm, giờ đây ngày này được gắn với tất cả các tổng thống, khiến giá trị của
nó bị giảm đáng kể. Mặc dù ngày lễ liên bang chính thức vẫn là “Sinh nhật
Washington”, nhưng chẳng mấy người Mỹ biết điều này.
Những mối nguy của việc thần
thoại hóa
Sự thay đổi này trùng hợp với làn
sóng sử luận xét lại chỉ ra rằng Washington — một chủ nô — không hề hoàn hảo.
Mọi sử luận đều mang tính xét lại
theo nghĩa là các nhà sử học sửa đổi các diễn giải hiện có trên cơ sở bằng chứng
mới. Tuy nhiên, đối với những người muốn có một thần tượng không bị ô uế thì có
vẻ Washington không còn phù hợp nữa, hoặc ta phải bóp méo các sự kiện lịch sử.
Kể từ đó, các đánh
giá về lịch sử có xu hướng sa lầy vào những cuộc chiến văn hóa, khi không phe nào chấp nhận nổi một
con người thực sự với những phẩm chất cao quý lẫn đáng chê trách.
Tuy nhiên, ở Liên Xô, đa số người
dân khó có thể nhìn nhận Lenin một cách khách quan dưới góc độ lịch sử bởi
trong điều kiện độc tài, tranh luận công khai dựa trên thông tin thực tế về ông
là chuyện bất khả thi.
 |
| Tổng thống Nga Boris Yeltsin uống rượu sâm panh trong một cuộc họp với giới truyền thông tại Điện Kremlin vào tháng 4 năm 1999. (Ảnh AP/File) |
Chế độ độc tài phụ thuộc vào tư duy huyền thoại tôn thờ các anh hùng và tránh vạch trần những
mâu thuẫn giữa các tuyên bố chính thức và thực tế. Vào đầu những năm 1990, người
Nga đã không thiết lập được chế độ pháp quyền vì một lý do tương tự: họ không thể vượt qua thói quen thần thoại hóa, khiến họ ưu tiên
nhân cách hơn là chính sách.
Người mà họ chọn làm tổng thống đầu
tiên của nước Nga độc lập — Boris Yeltsin — lại thiếu sự tôn trọng
pháp quyền như Washington.
Đọc thêm: Thập kỷ điên cuồng: những năm 1990 đã đặt nền móng
cho nước Nga của Vladimir Putin như thế nào
Quên mất tầm nhìn của Washington
Nhờ Washington, Hoa Kỳ đã có khởi
đầu tốt đẹp hơn. Nhưng khi từ bỏ lễ kỷ niệm thịnh hành về lòng tôn trọng đặc biệt
đối với pháp quyền của ông trong lịch sử, người Mỹ đã đánh mất cơ hội thực hành
tư duy lịch sử trong không gian công cộng.
Không chỉ tư duy huyền thoại bành
trướng, mà giờ đây thậm chí một tổng thống cũng có thể tự phong vương và bắt chước Napoleon, như Donald Trump đã
làm.
Hiến pháp – biểu tượng trung tâm
của nước Mỹ – đã mất khả năng đoàn kết công dân xung quanh một cảm thức chung về
sự có nghĩa.
Kế tiếp là nước Mỹ của Washington
chăng?
Tác giả
 |
| James Krapfl |
James Krapfl
Phó Giáo sư Lịch sử, Đại học
McGill
Tuyên bố công khai
James Krapfl không làm việc, tư vấn,
sở hữu cổ phần trong hoặc nhận tài trợ từ bất kỳ công ty hoặc tổ chức nào có thể
hưởng lợi từ bài viết này và không có sự trực thuộc nào ngoài giới chuyên môn của
mình.
Huỳnh Thị Thanh Trúc
dịch
Nguồn: Will the U.S. collapse like the Soviet Union did?, The Conversation, March 11, 2025.
