29.6.16

Phi lý trí mới thật sự là bàn tay vô hình

Dan Ariely

Adam Smith lần đầu tiên đưa ra thuật ngữ "Bàn tay Vô hình” (The Invisible Hand) trong cuốn sách quan trọng của ông “Của cải của các dân tộc” (The Wealth of Nations). Với thuật ngữ này, ông đã cố gắng diễn tả rằng thị trường sẽ tự điều tiết. Nguyên tắc cơ bản của bàn tay vô hình là: mặc dù ta có thể không biết về nó, một bàn tay vô hình đang không ngừng thúc giục ta hành động phù hợp với những điều tốt nhất cho toàn bộ nền kinh tế. Điều này có nghĩa rằng khi bàn tay vô hình này tồn tại, thì tuy tất cả chúng ta vẫn theo đuổi lợi ích riêng của mình, nhưng cuối cùng chúng ta cũng khuyến khích được lợi ích chung (the public good), và điều đó thường có hiệu quả hơn là khi chúng ta đã có ý định thực sự và trực tiếp làm như vậy. Đây là một ý tưởng đẹp, nhưng đương nhiên câu hỏi đặt ra là nó sát với thực tế đến mức nào.

Alan Greenspan (1926-)

Vào năm 2008, một cơn chấn động lớn đã làm cho thế giới tài chính thành đống đổ nát. Đứng trong khói bụi và tro tàn, Alan Greenspan, cựu Chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang (the Federal Reserve Bank) [Hoa Kỳ] từng được ca ngợi là "người quản lý tiền vĩ đại nhất (the greatest banker) chưa từng có", thú nhận trước Quốc hội [Mỹ] rằng ông bị "sốc" khi các thị trường không hoạt động theo như sự mong đợi bấy lâu của ông. Ông đã “mắc sai lầm khi giả định rằng quyền lợi riêng của các tổ chức, đặc biệt là các ngân hàng và tổ chức khác, mạnh đến mức họ có khả năng tốt nhất trong việc bảo vệ cổ đông của mình". Hiện nay, chúng ta đang phải trả một cái giá khủng khiếp cho niềm tin mù quáng của mình vào sức mạnh của bàn tay vô hình.

Trong tâm trí tôi, kinh nghiệm này đã dạy cho ta biết rằng phiên bản bàn tay vô hình của Adam Smith không tồn tại, nhưng một phiên bản khác của bàn tay vô hình đang có thực, đang hoạt động, và rất nguy hiểm nếu chúng ta không chịu tìm hiểu để nhận ra nó. Có lẽ một phiên bản chính xác hơn về bàn tay vô hình là nó đại diện cho sự phi lý của con người. Xét về sự phi lý, bàn tay hướng dẫn hành vi của chúng ta rõ ràng là vô hình - tất cả các sự kiện gần đây đã chứng minh rằng chúng ta hầu như không thấy được sự duy lý vận hành như thế nào trong cuộc sống và các tổ chức của mình. Hơn nữa rõ ràng rằng sự phi lý định hướng hành vi của ta bằng nhiều cách, thúc đẩy và thúc giục ta đi theo một con đường có thể dẫn tới sự hủy diệt. Cho dù ta đang trì hoãn việc kiểm tra sức khỏe của mình, để tận dụng cảm xúc, hoặc để cho các xung đột lợi ích và tầm nhìn ngắn hạn (short time horizon) phá hoại thị trường tài chính, thì sự phi lý chắc chắn có liên quan.

Trong thế giới của Adam Smith, bàn tay vô hình là một động lực tuyệt vời, và thực tế việc nó vô hình đã không làm nên khác biệt gì. Bàn tay vô hình phi lý trí là một câu chuyện hoàn toàn khác - ở đây chúng ta phải xác định các cách thức mà sự phi lý chơi xỏ chúng ta và phải làm cho bàn tay vô hình thành hữu hình!

Giới thiệu tác giả:

Dan Ariely (1967-)

Dan Ariely sinh năm 1968, Giáo sư chuyên ngành Kinh tế học hành vi, hiện đang làm việc tại Đại học Duke (Hoa Kỳ). Ông có bằng tiến sỹ ở cả hai chuyên ngành Tâm lý học hành vi và Quản trị kinh doanh. Dan Ariely còn là tác giả của quyển sách ‘bestseller’ Predictably Irrational: The Hidden Forces That Shape Our Decisions (2008). Những tác phẩm của ông được các tạp chí danh tiếng như New York Times, the Wall Street Journal, the Washington Post, Science, … đánh giá rất cao.