PHÂN TÍCH KINH TẾ: Bắc Kinh và Washington tái khởi động cuộc chiến thương mại đầy rủi ro

21.11.25

Bắc Kinh và Washington tái khởi động cuộc chiến thương mại đầy rủi ro

BẮC KINH VÀ WASHINGTON TÁI KHỞI ĐỘNG CUỘC CHIẾN THƯƠNG MẠI ĐẦY RỦI RO

D. Trump, giữa hai lá cờ, biểu tượng của một cuộc đấu kinh tế khác. DR

Donald Trump đã khơi mào lại cuộc chiến thương mại với Trung Quốc bằng lời đe dọa áp thuế 100% đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc vào ngày 10 tháng 10, một cuộc đọ sức mới có thể dẫn đến thất bại giữa hai cường quốc lớn nhất thế giới sau quyết định chứa đựng nhiều hệ quả của Trung Quốc về việc thắt chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm.

-----------------------------------

Cuối cùng, mọi thứ có vẻ gần như tốt đẹp giữa Donald Trump và người đồng cấp Tập Cận Bình trước thềm một hội nghị thượng đỉnh có thể xảy ra giữa hai nhà lãnh đạo, mà Washington đã công bố bên lề hội nghị thượng đỉnh Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (APEC) sắp tới tại Hàn Quốc vào tháng 11.

Bắc Kinh chưa bao giờ xác nhận hội nghị thượng đỉnh này, vốn sẽ là hội nghị đầu tiên kể từ năm 2019. Không ai biết liệu nó có diễn ra hay không trước những căng thẳng mới này, báo hiệu một cuộc khủng hoảng mới, kéo dài giữa hai gã khổng lồ kinh tế thế giới. Nhưng điều quan trọng không nằm ở đó.

Thật vậy, nên tìm điều đó nơi quyết định của chính quyền Trung Quốc, được công bố vào ngày 9 tháng 10, về việc áp đặt các biện pháp kiểm soát chặt chẽ đối với xuất khẩu đất hiếm, khi biết rằng Trung Quốc khai thác 69% khoáng sản đất hiếm, xử lí 88% tinh quặng đất hiếm và tinh chế 90% kim loại đất hiếm trên thế giới.

Những loại đất hiếm và khoáng chất này đã trở thành nhu cầu thiết yếu tuyệt đối cho việc sản xuất nhiều loại sản phẩm, từ các sản phẩm hàng ngày đến các sản phẩm quân sự công nghệ cao, bao gồm điện thoại thông minh, máy tính, ô tô và tên lửa đạn đạo xuyên lục địa (ICBM) có khả năng mang đầu đạn hạt nhân.

Do đó, những hậu quả về kinh tế, công nghệ và do đó cũng là địa chính trị của quyết định này có thể là rất lớn. Điều này lại càng đúng khi các quy định mới này cũng đưa ra khái niệm về sự đặc quyền ngoại giao, một biện pháp mới đối với Trung Quốc tự ban cho mình khả năng cấm các nước khác xuất khẩu các sản phẩm có chứa những kim loại và đất quý hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc. Hoa Kỳ thường viện dẫn đến khái niệm này, ví dụ như cấm bán điện thoại thông minh Huawei mang thương hiệu Trung Quốc có chip do Mỹ sản xuất. Do đó, Bắc Kinh chỉ đơn giản là đáp trả vì lợi ích riêng của mình bằng một phương pháp của Mỹ.

Do đó, sự được mất thật sự là rất lớn, và chính quyền Mỹ hiểu rõ điều này. Ngoài những sự gào thét thường thấy của Donald Trump, Washington đã kêu gọi phần còn lại của thế giới nhận thức về tầm quan trọng của vụ này, cho rằng khi làm như vậy, Trung Quốc đang tấn công toàn thế giới.

HOA KỲ CẢNH BÁO TRUNG QUỐC VỀ VIỆC TÁCH RỜI KHỎI THẾ GIỚI

Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent đã cảnh báo Bắc Kinh vào thứ Tư, ngày 15 tháng 10, rằng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu mới đối với đất hiếm và các khoáng sản thiết yếu sẽ buộc Hoa Kỳ và các quốc gia khác phải “tách rời” khỏi Trung Quốc. “Tách rời” là một thuật ngữ mạnh vì có nghĩa là cắt đứt mọi mối quan hệ giữa các nền kinh tế, điều mà hầu hết các chuyên gia đều đồng ý rằng đối với Trung Quốc “tách rời” ngay tức thì là gần như không thể.

Phát biểu cùng Đại diện Thương mại Hoa Kỳ Jamieson Greer tại một cuộc họp báo hôm thứ Tư tại Washington, ông Bessent nói rằng “nếu Trung Quốc muốn trở thành một đối tác không đáng tin cậy của thế giới, thì thế giới sẽ phải tách rời.” “Thế giới không muốn tách rời. Chúng tôi muốn giảm thiểu rủi ro. Nhưng những tín hiệu như thế này là dấu hiệu của sự tách rời, điều mà chúng tôi không nghĩ Trung Quốc muốn”, ông nhấn mạnh.

Theo các quy định mới do Bắc Kinh công bố, có hiệu lực từ ngày 1 tháng 12, các công ty nước ngoài xuất khẩu sản phẩm có chứa ngay cả một lượng nhỏ (0,1% giá trị) các khoáng sản này và mười hai loại đất hiếm được sản xuất tại Trung Quốc sẽ cần phải có giấy phép của chính phủ trước. Không hề là một quyết định vội vàng, quả bom tấn này chắc chắn là một phần trong chiến dịch tấn công được cân nhắc kỹ lưỡng của chế độ cộng sản Trung Quốc, kết quả của một tính toán chính trị có tính đến sự sụp đổ dần của ảnh hưởng của Mỹ kể từ khi Donald Trump trở lại Nhà Trắng vào ngày 20 tháng 1.

Các hạn chế mới đặc biệt áp dụng cho erbium, europium, holmium, thulium và ytterbium, và do đó cũng áp dụng cho các ứng dụng trong lĩnh vực quốc phòng và bán dẫn. Những sự rối loạn do hạn chế xuất khẩu gây nên là không thể tránh khỏi do thiếu các nguồn đất hiếm thay thế và thiếu các vật liệu thay thế khả thi trong nhiều ứng dụng tổng hợp, nhóm IDTechEx, chuyên cung cấp nghiên cứu độc lập đáng tin cậy về các công nghệ mới nổi và thị trường của chúng, đã nhấn mạnh như trên vào thứ Năm, ngày 16 tháng 10.

Cũng tại cuộc họp báo này, Đại diện Thương mại Hoa Kỳ Jamieson Greer nhấn mạnh rằng những biện pháp mới này có thể sẽ có tác động toàn cầu: “Mặc dù Trung Quốc đã thực hiện một số biện pháp thương mại trả đũa đối với Hoa Kỳ, Châu Âu, Canada, Úc và nhiều quốc gia khác trong những năm gần đây, nhưng biện pháp mới này không phải là sự trả đũa tương xứng. Vì từ nay trường hợp này là một hình thức ép buộc kinh tế đối với tất cả các quốc gia trên thế giới.”

Sara Schuman, người cho đến gần đây là một trong những nhà đàm phán thương mại hàng đầu của Hoa Kỳ về Trung Quốc, đã thúc giục Bắc Kinh bỏ quyết định này. “Giờ đây, quả bóng đang ở trong tay Trung Quốc. Liệu họ sẽ [...] dỡ bỏ những hạn chế này [đối với đất hiếm] hay chọn sử dụng các chuỗi cung ứng toàn cầu mà họ đang thống trị như là một vũ khí?” bà nói thêm. “Câu trả lời của Trung Quốc cho câu hỏi này trong hai tuần tới sẽ có những tác động chiến lược sâu rộng trong nhiều năm tới”, bà nhấn mạnh.

BẮC KINH ĐÃ ÁP DỤNG MỘT GIỌNG ĐIỆU HOÀN TOÀN MỚI VỚI WASHINGTON

Đằng sau bức bình phong, thực tế dường như cho thấy giọng điệu của Bắc Kinh trong các cuộc đàm phán thương mại với Washington đã thay đổi hoàn toàn. Theo một số nguồn tin am hiểu của Hoa Kỳ, các cuộc đàm phán mới nhất được tổ chức vào tháng trước tại Madrid đặc biệt căng thẳng, như Scott Bessent và Jamieson Greer cũng đã ngụ ý.

Được trích dẫn bởi tờ báo kinh doanh Anh Financial Times trong ấn bản ngày thứ Tư, 15 tháng 10, họ đã chỉ trích Lý Thành Cương (李成钢), trưởng đoàn đàm phán thương mại Trung Quốc do Phó Thủ tướng Hà Lập Phong (何立峰), người đồng cấp với Bộ trưởng Tài chính Hoa Kỳ, dẫn đầu.

Theo Scott Bessent, Lý Thành Cương đã đến Washington mà không được mời vào tháng 8 và “rất thiếu tôn trọng”, trái ngược với các thành viên khác trong phái đoàn Trung Quốc trong bốn vòng đàm phán thương mại đã diễn ra cho đến lúc bấy giờ.

Theo quan chức Hoa Kỳ, cũng chính nhà đàm phán này đã đi xa đến mức đe dọa sẽ gây ra “hỗn loạn toàn cầu” nếu Hoa Kỳ thực hiện kế hoạch thu phí đối với tàu Trung Quốc cập cảng Hoa Kỳ, một chính sách mới của Hoa Kỳ có hiệu lực trong tuần này.

Các nhà phân tích chia rẽ về ý định của Trung Quốc. Một số người cho rằng Bắc Kinh đang đặt cược rằng việc áp đặt chương trình kiểm soát xuất khẩu đất hiếm sẽ buộc Hoa Kỳ phải nới lỏng kiểm soát xuất khẩu đối với chất bán dẫn và các công nghệ liên quan đến chip, vì Donald Trump đã từng nhiều lần nhượng bộ trước các yêu cầu của Trung Quốc.

Đối với những người khác, thái độ của chính quyền Trung Quốc đối với Hoa Kỳ đã thay đổi căn bản, cả về hình thức lẫn nội dung, do hai yếu tố mới trong phương trình địa chính trị toàn cầu: thiệt hại to lớn do các chính sách thường thiếu suy nghĩ của Donald Trump gây ra cho ảnh hưởng của Hoa Kỳ trên thế giới và việc củng cố dần dần liên minh trên thực tế hiện có giữa Trung Quốc và Nga, điều này mang lại cho Bắc Kinh những quân bài mới trên trường quốc tế.

Tờ The Economist nhận định hôm thứ Năm là “Vẫn còn hy vọng rằng ông Trump sẽ đạt được thỏa thuận với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình vào ngày 29 tháng 10, trước hội nghị thượng đỉnh tại Hàn Quốc. Nhưng để có sự tạm đình chiến lâu dài, mỗi bên phải hiểu rõ điểm mạnh và điểm yếu của đối thủ, cũng như của chính mình. Điều đó dường như khó có thể xảy ra”.

Tuần báo Anh lưu ý: “Ông Trump dường như tin rằng nền kinh tế Mỹ có thể chịu được mức thuế quan ba chữ số đối với Trung Quốc. Điều này bất chấp kinh nghiệm trước đó trong cuộc chiến thương mại, khi mức thuế quan trung bình mà Hoa Kỳ áp đặt lên các sản phẩm Trung Quốc đã vượt quá 100% trong thời gian ngắn và các thị trường đã sụp đổ. Tình hình này, cùng với sự trả đũa của Trung Quốc, tỏ ra quá đau đớn để có thể được chịu đựng trong hơn một vài tuần. Đó là lý do tại sao Hoa Kỳ đã tìm cách đạt được một thỏa thuận đình chiến vào tháng 5”.

NHỮNG LẬP LUẬN CỦA TRUNG QUỐC NHẰM BUỘC HOA KỲ PHẢI NHƯỢNG BỘ

Nhiều nhà kinh tế tin rằng việc áp thuế 100% đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc sẽ nhanh chóng trở nên quá tốn kém đối với người tiêu dùng Mỹ, gây ra những hậu quả chính trị cho Donald Trump. Về phần mình, Trung Quốc đã rất chú trọng đa dạng hóa xuất khẩu trong những năm gần đây, dẫn đến sự phụ thuộc ít hơn nhiều vào thị trường Mỹ.

“Nếu [Donald Trump] triển khai mức thuế quan 100%, khó có thể dự đoán điều gì sẽ xảy ra. “Nếu các nhà đầu tư kết luận rằng Trump không sợ chúng, thì họ sẽ sợ chúng”, tờ The Economist giải thích. “Thờ ơ trước những điểm yếu của đất nước mình, các quan chức Mỹ cũng đang phóng đại những điểm yếu của Trung Quốc. Đúng là Trung Quốc đang phải chịu đựng một mức cầu yếu và tình trạng giảm phát dai dẳng: giá xuất xưởng đã giảm trong tháng 9, tháng thứ 36 liên tiếp. Tăng trưởng của nước này trong năm nay cũng được thúc đẩy bởi xuất khẩu. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là sự phụ thuộc của Trung Quốc vào thị trường Mỹ có thể làm tê liệt nước này”, tờ báo hàng tuần này chỉ ra.

Trong một bài viết khác, tờ The Economist đã chế giễu những tuyên bố gần đây nhất của Donald Trump, lúc thì đe dọa, lúc lại hòa giải, minh họa rõ ràng cho sự thiếu nghiêm túc của chúng. “Đừng lo lắng về Trung Quốc, mọi chuyện sẽ ổn thôi!”, ông tuyên bố trên mạng xã hội Truth Social của mình vào ngày 12 tháng 10, vài ngày sau khi đe dọa sẽ trả đũa các biện pháp mới của Trung Quốc, ám chỉ rằng Tập Cận Bình “chỉ đơn giản là đã trải qua một khoảnh khắc tồi tệ”.”

“Việc nói rằng Tập Cận Bình đã trải qua một ‘khoảnh khắc tồi tệ’ - nghĩa là Tập Cận Bình đã phạm sai lầm - có lẽ khiến Trung Quốc khó có thể nhượng bộ hơn, ngay cả khi họ muốn”, nhà quan sát kỳ cựu về Trung Quốc Bill Bishop giải thích trong bản tin mới nhất của mình. “Phía Trung Quốc dường như đang đặt cược rằng Trump sẽ lại nhượng bộ […] nhưng nếu họ không làm vậy, mọi thứ có thể trở nên tồi tệ. Dường như rất khó có khả năng phía Trung Quốc sẽ nhượng bộ về chế độ kiểm soát xuất khẩu mới này, vốn mang lại cho họ quyền lực đáng kể đối với các ngành công nghiệp chủ chốt trên toàn cầu”, ông nói thêm.

Nhưng ngoài sự thiếu nhất quán của Donald Trump, tiêu đề của tờ The Economist còn nêu rõ: “Sự cân bằng về phương diện khủng bố kinh tế không phải là nền tảng cho sự ổn định toàn cầu”, và những bất đồng giữa Washington và Bắc Kinh hiện nay đang đến mức tạo ra một sự đe dọa về một cuộc khủng hoảng kéo dài với hậu quả toàn cầu.

“Sự đoạn tuyệt mới nhất cũng cho thấy Hoa Kỳ và Trung Quốc tiếp tục hiểu lầm nhau”, tờ The Economist nhận định, và “khi ông Trump hy vọng sẽ thuyết phục ông Tập từ bỏ các biện pháp kiểm soát này thì ông ấy sẽ thất vọng. Chúng là một phần trong nỗ lực mà Trung Quốc triển khai nhằm thiết lập khuôn khổ pháp lý cho vũ khí kinh tế mạnh nhất của mình.”

Thật vậy, cuộc khủng hoảng Trung-Mỹ kể từ đó đã trở nên tồi tệ hơn bởi vì, ngoài việc áp thuế đối với tàu buôn Trung Quốc, nó còn mở rộng sang việc Trung Quốc nhập khẩu đậu nành Mỹ, mà Bắc Kinh dự định sẽ giảm.

“Tôi nghĩ chúng ta sẽ ổn. Và nếu không, cũng không sao [...] Tôi có mối quan hệ tốt đẹp với Chủ tịch Tập, nhưng đôi khi chúng tôi hơi căng thẳng, bởi vì Trung Quốc thích lợi dụng người khác. Khi bị tấn công, bạn phải biết cách tự vệ”, Donald Trump gần đây đã tuyên bố.

Gần như cùng lúc, Trung Quốc tuyên bố ý định tiếp tục giảm mua đậu nành Mỹ. Trong những tháng gần đây, Bắc Kinh, nước mua đậu nành lớn nhất thế giới, đã giảm mạnh lượng mua từ Hoa Kỳ để chuyển sang mua từ Brazil và Argentine.

“Donald Trump lại nổi cơn thịnh nộ, và hôm thứ ba 14 tháng 10 cáo buộc Trung Quốc có ‘hành vi thù địch về kinh tế’”, ám chỉ rằng Hoa Kỳ có thể tìm cách “trả thù” bằng cách ngừng nhập khẩu dầu ăn và các hàng hóa khác. “Chúng ta có thể dễ dàng tự sản xuất dầu ăn; chúng ta không cần phải mua từ Trung Quốc”, Trump tuyên bố trên Truth Social.

TRUNG QUỐC VỚI TẦM NHÌN DÀI HẠN ĐỐI ĐẦU VỚI HOA KỲ VỚI TẦM NHÌN DÀI HẠN

Những diễn biến gần đây cho thấy rõ ràng sự khác biệt cơ bản giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ trong cách điều hành chính sách đối ngoại. Trong khi chiến lược của Bắc Kinh dựa trên thời gian dài, được thúc đẩy bởi những biến động sâu sắc mà thế giới đang trải qua, thì chiến lược tức thời hơn của Washington phần lớn được thúc đẩy bởi vị tổng thống của họ và những thay đổi tâm trạng đương thời của ông.

Một trong những bất ngờ của năm 2025 là số lượng rất hạn chế các quốc gia lựa chọn trả đũa thuế quan của Donald Trump bằng cách áp đặt thuế quan của riêng họ. Hầu hết đều cảm thấy tốt hơn là xoa dịu tổng thống Mỹ hơn là mạo hiểm có một cuộc đối đầu tốn kém. Tuy nhiên, Trung Quốc là một ngoại lệ, đáp trả những lời đe dọa của ông Trump bằng các biện pháp trả đũa cho đến khi hai bên, với sự chủ động của tổng thống Mỹ, đạt được một thỏa thuận đình chiến vào phút chót vào mùa xuân vừa qua.

Sự tương phản rõ rệt này giữa thái độ thụ động tương đối của các đối tác chính của Hoa Kỳ và ngoại lệ của Trung Quốc đánh dấu một quyết tâm chiến đấu mới từ phía Trung Quốc, minh họa cho cả quyết tâm chống lại Hoa Kỳ và thể hiện, kể từ khi vị tổng thống thứ 47 của Hoa Kỳ trở lại Nhà Trắng, mong muốn không hề nao núng trong việc ngăn chặn một cách có hệ thống các tham vọng của Hoa Kỳ.

Đây không phải là lần đầu tiên Bắc Kinh sử dụng đất hiếm làm đòn bẩy chính trị. Họ đã làm như vậy vào những năm 1990 để chống lại Nhật Bản. Nhưng tất cả những điều này khiến Edward Luce, biên tập viên tờ Financial Times của Mỹ, nhận định rằng “Trump là một món quà tiếp tục mang lại lợi ích cho Trung Quốc.”

Đối với Edward Luce, Tổng thống Mỹ “chắc chắn sẽ là người thua cuộc trong cuộc chiến thương mại leo thang với Trung Quốc”. “Trump dường như không đồng tình với quan điểm cho rằng Hoa Kỳ và Trung Quốc đang tham gia vào một cuộc đấu tranh đối đầu với nhau để giành quyền bá chủ toàn cầu […] Hành động của ông ấy càng làm gia tăng tham vọng của Trung Quốc và khiến một cuộc sự chạm trán giữa hai cường quốc dễ xảy ra hơn vào một thời điểm nào đó”, nhà bình luận này, người am hiểu về Trung Quốc, cho biết thêm.

Henry Sanderson, một trong những chuyên gia hàng đầu thế giới về đất hiếm và công dụng của chúng, cho biết: “Những biện pháp này đã gây sốc cho tất cả mọi người […] nhưng đó là một phần trong nỗ lực của Trung Quốc nhằm tối đa hóa ảnh hưởng và kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của mình”.

“Tôi nghĩ Trung Quốc ngày nay đã không còn tự kiềm chế nữa, và chúng ta đã thấy trong quá khứ rằng khi họ sử dụng đất hiếm làm đòn bẩy, Trump thực sự đã nhượng bộ và đầu hàng”, ông nói thêm, được trích dẫn vào thứ Tư, ngày 14 tháng 10, bởi The Wire China, một tạp chí tin tức trực tuyến hàng tuần chuyên về kinh tế, kinh doanh và tài chính Trung Quốc, do cựu phóng viên tờ New York Times tại Thượng Hải, David Barboza, sáng lập.

CANH BẠC MẠO HIỂM NHƯNG CÓ TÍNH TOÁN CỦA TRUNG QUỐC VÀ NHỮNG LỢI ÍCH ĐÁNG KỂ

Trong thực tế, quyết định của Bắc Kinh về đất hiếm trông rất giống một sự đánh cược được tính toán của chủ tịch Trung Quốc dựa trên một nhận xét đơn giản nhưng lạnh lùng: không giống như nhiệm kỳ đầu tiên của Donald Trump (2017-2021), Trung Quốc ngày nay đủ mạnh để chống lại Hoa Kỳ và buộc vị tổng thống thất thường của Hoa Kỳ phải nhượng bộ.

Như vậy, cuộc chiến thương mại giữa hai nước đã bùng nổ trở lại. Nhưng tại Bắc Kinh, lịch trình chính trị luôn cận kề những quyết định quan trọng. Đối với một số nhà quan sát, vì những lý do nội tại, Tập Cận Bình có lợi khi khơi lại cuộc đọ sức vào thời điểm nền kinh tế Trung Quốc tiếp tục cho thấy những dấu hiệu đáng lo ngại về sự trì trệ.

Hội nghị Trung ương lần thứ tư của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc (CPC) khóa 20 sẽ diễn ra từ ngày 20 đến 23 tháng 10. Hội nghị sẽ quy tụ khoảng 370 ủy viên thường trực và dự khuyết của Ban Chấp hành Trung ương, với mục đích phê chuẩn các định hướng lớn của đất nước. Một lần nữa, một trong những chủ đề trọng tâm sẽ là vấn đề an ninh quốc gia. Việc kháng cự lại Hoa Kỳ sẽ mang đến cho Tập Cận Bình cơ hội chứng minh với các đồng chí rằng ông được tôn trọng trên trường quốc tế, kể cả bởi người Mỹ.

Tuy nhiên, mặc dù dường như chắc chắn Trung Quốc sẽ không đảo ngược quyết định của mình, nhưng canh bạc của Trung Quốc lại có tầm quan trọng rộng lớn hơn nhiều, ảnh hưởng đến tất cả các nền kinh tế toàn cầu với rủi ro - có lẽ được Bắc Kinh đánh giá thấp và do đó hạn chế - về một phản ứng dữ dội trên trường quốc tế.

Nếu thành công, nó sẽ mang lại cho Trung Quốc một đòn bẩy chính trị đặc biệt mạnh mẽ và chưa từng có, bởi vì, thông qua các giấy phép được cấp hoặc không được cấp theo tốc độ do mình quyết định, Bắc Kinh sẽ được tự do lựa chọn mục tiêu của mình, và do đó, tác động đến các đồng minh của Hoa Kỳ. Điều này, với tham vọng ngày nay không cần được che giấu, là tách họ khỏi Mỹ, điều này sẽ làm cho Mỹ càng thêm suy yếu.

Phạm Như Hồ dịch

Nguồn: “Pékin et Washington relancenet la guerre commerciale à hauts risques”, Asialist, 17/10/2025

* * *

CUỘC GẶP GỠ THƯỢNG ĐỈNH TẬP CẬN BÌNH/TRUMP: MỘT THỎA THUẬN ĐÌNH CHIẾN MÀ TỪ ĐÓ TRUNG QUỐC SẼ TRỖI DẬY MẠNH MẼ HƠN

Pierre-Antoine Donnet[*]

Tập Cận Bình và Donald Trump: “Một mối quan hệ tuyệt vời”, theo lời Tổng thống Mỹ...

Cuộc gặp gỡ thượng đỉnh vào ngày 30 tháng 10 rất được mong đợi giữa Tập Cận Bình và Donald Trump, cuộc gặp đầu tiên giữa hai vị tổng thống của hai siêu cường thế giới kể từ năm 2019, đã không mang lại kết quả nào đáng kể, với một tuyên bố chỉ là một thỏa thuận đình chiến. Nhưng Trung Quốc mới là bên chiến thắng, không hề nhượng bộ về cơ bản trước đối thủ lớn nhất của mình là Mỹ về vấn đề gây tranh cãi liên quan đến các đất hiếm.

-----------------------------------

Như thường lệ, Donald Trump đã hoan hỉ sau cuộc gặp kéo dài một trăm phút giữa hai người và phái đoàn của họ: “Đây là một cuộc gặp gỡ phi thường”, ông nói với các phóng viên trên chuyên cơ Air Force One khi trở về Washington hôm thứ Năm sau khi tham dự Hội nghị thượng đỉnh Hợp tác Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (APEC) tại Hàn Quốc. “Trên thang điểm từ 0 đến 10, với 10 là tốt nhất, cuộc gặp này xứng đáng được 12 điểm.”

Tổng thống thứ 47 của Hoa Kỳ giải thích rằng ông và người đồng cấp Trung Quốc đã nhất trí về một “loạt quyết định đặc biệt” và Hoa Kỳ và Trung Quốc sẽ ký một thỏa thuận thương mại “rất sớm”. Theo một số cơ quan truyền thông Mỹ, thỏa thuận này có thể sớm được ký kết vào tuần tới.

Nhưng sẽ là một sai lầm nếu nhầm lẫn giữa hình thức và nội dung. Vì trong khi Washington đã đạt được việc Bắc Kinh hoãn lại một năm quyết định áp đặt các biện pháp kiểm soát chặt chẽ việc sử dụng đất hiếm sản xuất tại Trung Quốc, thì Trung Quốc vẫn đang kiểm soát tình hình vì Trung Quốc có thể, tùy ý, hủy bỏ quyết định trước thời hạn hoặc chấm dứt nó sau một năm, bởi vì trên thực tế, chính quyền Trung Quốc vẫn chưa từ bỏ nó.

Những đất và khoáng chất hiếm này đã trở nên vô cùng thiết yếu cho việc sản xuất vô số sản phẩm, từ các vật dụng hàng ngày đến thiết bị quân sự công nghệ cao, bao gồm điện thoại thông minh, máy tính, ô tô và tên lửa đạn đạo xuyên lục địa (ICBM).

VỚI CÁC ĐẤT HIẾM, BẮC KINH NẮM GIỮ MỘT ĐÒN BẨY CHÍNH TRỊ RẤT QUAN TRỌNG

Việc Trung Quốc kiểm soát các đất hiếm càng mang tính chiến lược hơn bởi vì các quy định này, hiện đang tạm thời bị đình chỉ, cũng du nhập khái niệm về đặc quyền trị ngoại - một biện pháp chưa từng được Bắc Kinh áp dụng nhưng thường được Hoa Kỳ sử dụng - Trung Quốc tự ban cho mình khả năng cấm các nước khác xuất khẩu các sản phẩm chứa hơn 0,1% các kim loại quý và đất hiếm này có nguồn gốc từ Trung Quốc.

Hoa Kỳ thường sử dụng khái niệm này, ví dụ như cấm bán điện thoại thông minh của công ty Trung Quốc Huawei có chip do Mỹ sản xuất tại Phương Tây. Như vậy, Bắc Kinh chỉ đơn giản đáp trả với một phương pháp của Mỹ vì lợi ích riêng của mình.

Đổi lại, Bắc Kinh được Washington cho phép tạm dừng một năm thuế quan mới bị áp đặt đối với các ngành công nghiệp hàng hải, hậu cần và đóng tàu của Trung Quốc tại các cảng của Mỹ, đồng thời giảm thuế đối với hàng hóa Trung Quốc được Hoa Kỳ nhập khẩu. Theo tính toán của các chuyên gia và nhà quan sát về Trung Quốc, mức thuế này hiện tại sẽ ở mức 47%, so với những lời đe dọa sẽ tăng lên hơn 100%.

MỘT CUỘC GẶP GỠ THƯỢNG ĐỈNH KHÔNG MANG LẠI KẾT QUẢ NÀO ĐÁNG KỂ

Tuy nhiên, hội nghị thượng đỉnh này đã không mang lại nhiều kết quả rõ ràng, bởi cốt lõi của sự cạnh tranh giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc vẫn không thay đổi: Hoa Kỳ muốn duy trì vị thế nền kinh tế số một thế giới, một vị thế mà Trung Quốc thực sự có ý định giành lấy trong tương lai gần. Sự cạnh tranh này vẫn còn nguyên vẹn bởi vì cả hai bên không chỉ không tin tưởng lẫn nhau mà vẫn cố chấp duy trì lập trường của mình.

“Bầu không khí hiện tại ở Bắc Kinh cho thấy mối quan hệ quan trọng nhất thế giới đã trở nên gay gắt và thù địch hơn bao giờ hết […] Mỗi bên đều theo đuổi logic không thể lay chuyển của riêng mình,” tờ The Economist bình luận hôm thứ Năm, ngày 30 tháng 10.

“Hoa Kỳ đã áp dụng chính sách ngăn chặn, mặc dù họ từ chối sử dụng thuật ngữ đó. Họ nhìn thấy một Trung Quốc độc tài đã chuyển đổi từ một chế độ độc đảng sang một chế độ của một người. Chủ tịch Tập Cận Bình dự kiến sẽ tiếp tục nắm quyền trong nhiều năm và tỏ ra thù địch với Phương Tây, vốn được ông cho là đang suy yếu”, tạp chí hàng tuần này cho biết thêm.

Tại Bắc Kinh, bầu không khí cũng chẳng khá hơn là bao. “Trong các hành lang của chính phủ [Trung Quốc], các quan chức Đảng Cộng sản đang lên án những gì họ coi là sự hăm dọa của Hoa Kỳ. Họ tuyên bố rằng Hoa Kỳ có ý định đánh bại triệt để Trung Quốc. Các nhà ngoại giao Phương Tây mô tả một bầu không khí đầy rẫy sự đe dọa và hoang tưởng”, tờ The Economist cho biết thêm, “điều duy nhất mà cả hai bên đều đồng ý là kịch bản tốt nhất là hàng thập kỷ bất hòa, và kịch bản xấu nhất là chiến tranh, ngày càng có khả năng xảy ra”.

Nhưng tất nhiên, tất cả những điều này đều không được phản ánh trong các tuyên bố chính thức. Donald Trump còn giải thích rằng Tập Cận Bình đã cam kết ‘làm việc rất chăm chỉ’ để ngăn chặn việc xuất khẩu các tiền chất được các băng đảng ma túy sử dụng để sản xuất và xuất khẩu fentanyl sang Hoa Kỳ. Là ma túy tổng hợp, loại opioid giá rẻ này giết chết hàng chục nghìn người Mỹ mỗi năm.

Ông nói thêm rằng các cuộc thảo luận cũng đã đề cập đến vấn đề các chất bán dẫn và gã khổng lồ công nghệ Nvidia sẽ thảo luận về việc xuất khẩu chip với Trung Quốc, nhưng ông nói rõ rằng các cuộc thảo luận này không liên quan đến các hệ thống tiên tiến nhất. Hôm thứ Năm, vốn hóa thị trường của Nvidia, công ty lớn nhất thế giới, đã đạt mức kỷ lục 5 nghìn tỷ đô la.

Tổng thống tuyên bố rằng ông sẽ đến thăm Trung Quốc vào tháng Tư và sau đó Tập Cận Bình sẽ có chuyến thăm đáp lễ tới Hoa Kỳ.

ĐỐI MẶT VỚI SỰ ĐẮC THẮNG CỦA MỸ, SỰ KIỀM CHẾ CỦA TRUNG QUỐC

Giọng điệu rõ ràng thận trọng hơn từ phía Trung Quốc. Hẳn là chủ tịch Trung Quốc đã không ngần ngại tâng bốc người đồng cấp Mỹ của mình. “Tôi luôn tin rằng sự phát triển của Trung Quốc phải song hành với tầm nhìn của ngài về việc đưa nước Mỹ vĩ đại trở lại”, Tập Cận Bình, người cũng có tham vọng làm cho “Trung Quốc vĩ đại trở lại”, giải thích.

Bộ Thương mại Trung Quốc đã xác nhận việc tạm dừng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm trong một năm, trong khi Hoa Kỳ cũng tạm dừng kiểm soát xuất khẩu liên quan đến công nghệ của riêng mình đối với các công ty con của các công ty Trung Quốc trong một năm, như đã công bố vào cuối tháng trước. Ông nói thêm rằng Trung Quốc đã đồng ý “hợp tác với Hoa Kỳ để giải quyết thỏa đáng các vấn đề liên quan đến TikTok”, một chướng ngại khác giữa Bắc Kinh và Washington.

Được tờ Nhân dân Nhật báo, cơ quan ngôn luận chính thức của Đảng Cộng sản Trung Quốc trích dẫn, Tập Cận Bình chỉ tuyên bố rằng “cả hai bên nên tinh chỉnh và hoàn thiện các công việc theo dõi càng sớm càng tốt, tôn trọng và thực hiện sự đồng thuận, và đạt được những kết quả cụ thể”.

Mặc dù Bắc Kinh cũng cam kết nối lại việc mua đậu nành của Mỹ, nhưng điều bất ngờ thực sự duy nhất của hội nghị thượng đỉnh này là, theo tổng thống Hoa Kỳ, “vấn đề Đài Loan không bao giờ được đề cập [và do đó] đã không được thảo luận”.

Nỗi lo sợ ở Đài Loan, đôi khi được bày tỏ nơi riêng tư, là hòn đảo này sẽ gánh chịu hậu quả nặng nề từ một “deal” (thỏa thuận) thương mại giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc, với việc Donald Trump có khả năng đồng ý từ bỏ ý tưởng bảo vệ hòn đảo này trước gã khổng lồ Trung Quốc để đổi lấy các điều khoản thương mại được Bắc Kinh chấp nhận.

Tuy nhiên, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Marco Rubio gần đây đã công khai bác bỏ ý tưởng này. Vào ngày 27 tháng 10, ông nói với Reuters rằng không ai ở Washington nghĩ rằng một thỏa thuận thương mại sẽ khiến Hoa Kỳ “xa lánh Đài Loan”. Hôm thứ Hai, Donald Trump đã né tránh câu hỏi của một phóng viên về việc liệu chủ đề này có được thảo luận trong cuộc gặp với Chủ tịch Trung Quốc hay không, chỉ trả lời đơn giản: “Đài Loan (vẫn) là Đài Loan”.

Được hãng thông tấn chính thức của Đài Loan CNA trích dẫn, Bộ trưởng Ngoại giao Đài Loan Lâm Gia Long (林佳龍) đã tìm cách trấn an công chúng, tuyên bố rằng ông không lo lắng rằng Donald Trump có thể “bỏ rơi” Đài Loan. “Quan hệ của chúng tôi rất ổn định”, ông nói.

Khi bắt đầu cuộc gặp tại Busan, một thành phố gần Gyeongju ở đông nam Hàn Quốc, nơi diễn ra hội nghị thượng đỉnh APEC, Donald Trump đã ca ngợi Tập Cận Bình là “một nhà lãnh đạo vĩ đại của một đất nước vĩ đại”, đồng thời nói thêm rằng ông đã có “mối quan hệ tuyệt vời từ lâu” với người đồng cấp Trung Quốc.

Đoạn video từ phòng họp cho thấy Donald Trump được vây quanh bởi các quan chức cấp cao của mình, bao gồm Marco Rubio, Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent và Bộ trưởng Thương mại Howard Lutnick, trong khi Tập Cận Bình được tháp tùng bởi Thái Kỳ, một thành viên của Ủy ban Thường vụ Bộ Chính trị đầy quyền lực của ĐCSTQ, Bộ trưởng Ngoại giao Vương Nghị và Phó Thủ tướng Hà Lập Phong.

Ngồi đối diện với ông, Tập Cận Bình nói rằng việc Hoa Kỳ và Trung Quốc “không phải lúc nào cũng đồng thuận” là điều tự nhiên và nói thêm rằng “thỉnh thoảng hai nền kinh tế lớn nhất thế giới có xích mích là điều bình thường”. Hai siêu cường “phải là bạn bè”, bởi vì đó là “điều mà thực tế đòi hỏi”.

MỘT CHIẾN LỢI PHẨM ÍT ỎI CHO HOA KỲ

Nhưng, theo ý kiến chung của các nhà bình luận, chiến lợi phẩm từ cuộc gặp gỡ thượng đỉnh này thực sự ít ỏi đối với Hoa Kỳ, khi xét đến những lời đe dọa của Donald Trump, người mà chỉ vài ngày trước đã đe dọa áp thuế 100% đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc. “Thành thật mà nói, Hoa Kỳ dường như không thu được nhiều lợi ích”, Alicia Garcia-Herrero, chuyên gia kinh tế trưởng khu vực Châu Á - Thái Bình Dương tại Natixis, nhận định, được tờ Nikkei Asia của Nhật Bản trích dẫn hôm thứ Năm.

“Chúng tôi không thấy rủi ro địa chính trị dài hạn giảm đáng kể. Chúng tôi cho rằng khả năng tách rời sâu hơn nữa là lớn hơn khả năng ngược lại. Hoa Kỳ đã thể hiện rõ ràng mong muốn về một chính sách dành ưu tiên cho Hoa Kỳ, trong khi Trung Quốc lại ủng hộ việc tự cung tự cấp trong các ngành công nghiệp chủ chốt”, Lorraine Tan, giám đốc nghiên cứu cổ phiếu tại Morningstar, nhận định, được tờ báo trên trích dẫn.

Theo Julian Evans-Pritchard, chuyên gia kinh tế Trung Quốc tại Capital Economics, “việc hạ nhiệt căng thẳng [giữa Bắc Kinh và Washington] loại bỏ mối đe dọa tức thời về việc tăng mạnh thuế quan [nhưng] những mâu thuẫn tiềm ẩn chia rẽ Hoa Kỳ và Trung Quốc vẫn chưa được giải quyết, và do đó căng thẳng có thể dễ dàng bùng phát trở lại [bởi vì] ngay cả khi thỏa thuận đình chiến hiện tại được duy trì, cả hai bên sẽ tiếp tục nỗ lực tách rời trên quy mô lớn hơn.”

“Hội nghị thượng đỉnh này chỉ có thể mang lại sự hòa hoãn mang tính chiến thuật chứ không phải là một sự tái thiết lập mang tính chiến lược cho quan hệ Mỹ-Trung”, Zhao Minghao, giáo sư tại Viện Nghiên cứu Quốc tế thuộc Đại học Fudan ở Thượng Hải, nhận định, được Financial Times trích dẫn.

Mặc dù Hoa Kỳ vẫn là quốc gia không có đối thủ trên nhiều mặt trận trên toàn cầu nhờ sự kiểm soát “các công nghệ cốt lõi” như vi mạch, thị trường tiêu dùng rộng lớn và mạng lưới liên minh, Han Shen Lin, Giám đốc Quốc gia về Trung Quốc của công ty tư vấn Mỹ The Asia Group, nhận định, Trung Quốc đang “chơi một ván bài dài hơi”.

Ông cho rằng: “Trong khi Hoa Kỳ có thể quyết định nhịp độ và áp lực của cuộc xung đột trong ngắn hạn, Trung Quốc đang chuẩn bị cho một cuộc đấu tranh kéo dài”. “Vấn đề không phải là ai có ‘lợi thế’ hiện tại, mà là ai có tư thế tốt nhất cho một cuộc đối đầu lâu dài”, nhà phân tích này nói thêm.

Về phần mình, BBC chỉ ra rằng, không giống như “sự lạc quan khoa trương” mà Donald Trump thể hiện, “Trung Quốc đã tỏ ra kém nhiệt tình hơn [vì] tuyên bố của Bắc Kinh trông giống như một lộ trình” để giúp hai đối thủ thống nhất về một phương hướng hành động trong những tháng tới.

“Trump muốn đạt được một thỏa thuận ‘rất nhanh chóng’, trong khi Bắc Kinh dường như muốn tiếp tục các cuộc thảo luận, vì họ đang chơi ván bài dài hạn”, BBC giải thích, đồng thời tin rằng “đây chỉ là một thỏa thuận tạm thời [và] không giải quyết được những bất đồng nằm ở trung tâm của một mối quan hệ cạnh tranh” như mối quan hệ đã tồn tại giữa Bắc Kinh và Washington trong nhiều thập kỷ qua.

“Hoa Kỳ và Trung Quốc đang đi theo những hướng khác nhau”, Kelly Ann Shaw, cựu cố vấn kinh tế của Donald Trump trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông, được BBC trích dẫn, giải thích. “Vấn đề thực sự nằm ở việc quản lý sự đoạn tuyệt nhằm hạn chế sự thiệt hại, bảo vệ lợi ích của Mỹ, và, theo tôi, từ góc nhìn của Trung Quốc, bảo vệ lợi ích của chính họ. Nhưng đây không phải là một mối quan hệ chắc chắn sẽ được cải thiện đáng kể trong tương lai gần”, bà nói thêm.

“Nguyên tắc cơ bản của Trung Quốc là chiến đấu, nhưng không nhượng bộ”, Keyu Jin, giáo sư kinh tế tại Trường Kinh tế London và là tác giả của cuốn sách The New China Playbook: Beyond Socialism and Capitalism (Penguin Publishing Group), một luận văn xuất bản năm 2024 đã trở thành một tham chiếu về Trung Quốc”, giải thích. “Và Trung Quốc đã chọn leo thang để xoa dịu tình hình, một chiến thuật rất mới”, chuyên gia về Trung Quốc này nhận định.

“Nếu Hoa Kỳ nghĩ rằng họ có thể thống trị Trung Quốc, rằng họ có thể đàn áp Trung Quốc, thì tôi nghĩ họ đã nhầm lẫn”, Keyu Jin nói thêm. “Điều này cho toàn thế giới, đặc biệt là Hoa Kỳ, thấy rõ ràng rằng Trung Quốc phải được tôn trọng, rằng Trung Quốc không cúi đầu và không nhượng bộ quá mức về chính trị hoặc kinh tế.”

BẮC KINH ĐÃ CHUẨN BỊ KỸ LƯỠNG NHƯ THẾ NÀO CHO CUỘC CHƠI

Hóa ra, Bắc Kinh đã chuẩn bị kỹ lưỡng cho cuộc gặp thượng đỉnh này, mà theo một số nhà phân tích, tổng thống Mỹ thực tế không có nhiều quân bài.

Bằng chứng là, với tuyên bố trước hội nghị thượng đỉnh về việc kiểm soát chặt chẽ hơn đối với đất hiếm, Trung Quốc đã giáng một đòn chí mạng vào điểm yếu của Donald Trump. “Sắc thái thường bị bỏ qua trong cuộc tranh luận về đất hiếm là Trung Quốc nắm giữ vị thế thống trị trong khâu chiến lược nhất của chuỗi cung ứng đất hiếm: đất hiếm loại nặng được sử dụng trong các hệ thống phòng thủ tiên tiến”, Jason Bedford, chuyên gia kinh tế vĩ mô và nhà phân tích đầu tư, được BBC trích dẫn, giải thích.

Giành được sự chấp thuận của Trung Quốc để nới lỏng kiểm soát xuất khẩu đã trở thành ưu tiên hàng đầu của Washington, và vấn đề này đồng thời trở thành một đòn bẩy quan trọng đối với Tập Cận Bình khi ông ngồi vào bàn đàm phán với Donald Trump.

Một đòn bẩy chính trị khác mà Trung Quốc sử dụng là ngừng mua đậu nành Mỹ, một biện pháp được lựa chọn một cách hoàn hảo vì nó tác động thẳng vào nông dân ở các bang của Đảng Cộng hòa, cơ sở bầu cử của Trump. Có vẻ như Bắc Kinh đã nối lại việc mua đậu nành Mỹ ngay từ thứ Năm.

Điểm chính kia rút ra là trong khi Hoa Kỳ của Donald Trump theo đuổi các “thỏa thuận” ngắn hạn, thường phản tác dụng, thì Trung Quốc, bền bỉ hơn Mỹ, lại đang đặt cược vào dài hạn. Mối quan hệ này, vốn nay bất cân xứng hơn bao giờ hết, cho thấy rõ ràng rằng sau thỏa thuận đình chiến đạt được ở Busan, nó sẽ vẫn còn bất ổn trong nhiều năm tới, với cán cân dần dần nghiêng về phía Bắc Kinh.

Phạm Như Hồ dịch

Nguồn: “Sommet Xi Jinping/Donald Trump: une trêve où la Chine ressort plus forte”, Asialyst, 31.10.2015.

* * *

LIỆU HOA KỲ CỦA TRUMP CÓ BỎ RƠI ĐÀI LOAN KHÔNG? SỰ NGHI NGỜ NGÀY CÀNG TĂNG

Pierre-Antoine Donnet[*]

Đài Loan giữa Trung Quốc và Mỹ. DR

Việc Donald Trump trở lại Nhà Trắng vào tháng 1 vừa qua đã đặt ra nhiều câu hỏi về việc liệu Hoa Kỳ có ủng hộ Đài Loan hay không nếu Bắc Kinh phát động chiến tranh chiếm đóng hòn đảo này. Nhóm thân cận của Trump đang nỗ lực hết sức để trấn an rằng Washington không có ý định bỏ rơi hòn đảo này trong trường hợp xảy ra xung đột.

-----------------------------------

Thường thì Tổng thống thứ 47 của Hoa Kỳ hôm nay nói một đằng, hôm sau lại nói ngược lại. Chính quyền Trung Quốc lợi dụng điều này để gieo rắc nghi ngờ trong các đồng minh của Mỹ, đặc biệt là ở Đông Á, nơi sự khó lường của Donald Trump gây ra sự bối rối về ý định của chính quyền ông trước sức mạnh ngày càng tăng của Trung Quốc.

Trọng tâm của sự tra vấn này nằm ở tương lai của Đài Loan, một mắt xích quân sự chủ yếu do vị trí địa lý nằm ở trung tâm của vòng cung đảo đầu tiên ở Thái Bình Dương, biến nơi đây thành cửa ngõ vào lục địa Mỹ. Nếu cái chốt này bị phá vỡ trong trường hợp Bắc Kinh quyết định xâm lược, Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc sẽ giành được lợi thế then chốt trong khu vực.

Các nước láng giềng của Đài Loan, chủ yếu là Nhật Bản, Hàn Quốc và Philippines, hoàn toàn nhận thức được điều này, cũng như các chiến lược gia Mỹ: bằng cách kiểm soát Đài Loan, Trung Quốc sẽ đồng thời đạt đến một sức mạnh bành trướng quân sự khổng lồ, có khả năng đe dọa toàn bộ cán cân của toàn bộ khu vực có lợi cho Bắc Kinh.

Mối đe dọa này, càng rõ ràng hơn qua từng năm, ngay từ bây giờ đã gây nên nhiều phản ứng và quyết định: Nhật Bản đã bắt đầu một chương trình tái vũ trang chưa từng có kể từ năm 1945, Hàn Quốc cũng đang đi theo con đường tương tự và đặt câu hỏi về tính căn cơ của vũ khí hạt nhân, Philippines một lần nữa trở thành căn cứ tác chiến tiền phương chiến lược cho sự triển khai quân sự của Mỹ trong khu vực, và xa hơn nữa, Úc cũng nhận ra tính cấp thiết của một cuộc tái vũ trang tương tự.

ĐÀI LOAN, MỘT VẤN ĐỀ MẤU CHỐT ĐỐI VỚI WASHINGTON Ở ĐÔNG Á

Đối với Washington, được hay mất Đài Loan là mấu chốt bởi vì đó chính là sự sống còn của sự hiện diện của Washington ở Châu Á. Việc từ bỏ Đài Loan sẽ gây ra những hậu quả thảm khốc, nếu không muốn nói là không thể đảo ngược: lòng tin của các đồng minh trong khu vực sẽ bị mất, và lựa chọn duy nhất khi đó là tự lực cánh sinh trong khi tìm kiếm sự hòa giải với Bắc Kinh.

Không giống như người tiền nhiệm Joe Biden, người đã bốn lần tuyên bố rằng Hoa Kỳ sẽ bảo vệ Đài Loan trong trường hợp Trung Quốc tấn công, Donald Trump luôn tỏ ra mập mờ về những gì Washington sẽ phản ứng như thế nào.

Sau cuộc gặp với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình vào ngày 30 tháng 10 bên lề Hội nghị thượng đỉnh Hợp tác Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (APEC) tại Hàn Quốc, Donald Trump khẳng định rằng vấn đề Đài Loan đã không được đề cập. Tuy nhiên, ngày 2 tháng 11, trong một cuộc phỏng vấn với kênh truyền hình CBS của Mỹ, ông tuyên bố rằng người đồng cấp Trung Quốc của ông hiểu “hậu quả” của một cuộc xâm lược tiềm tàng đối với hòn đảo này.

“Bạn sẽ biết nếu điều đó xảy ra, và ông ấy hiểu câu trả lời cho câu hỏi đó”, ông trả lời khi được hỏi liệu Hoa Kỳ có can thiệp trong trường hợp Bắc Kinh tấn công quân sự vào Đài Loan hay không, và khẳng định trên chương trình 60 Minutes của CBS rằng ông không thể “tiết lộ bí mật của mình”, đồng thời nói thêm rằng “phía bên kia đã biết”. Donald Trump nhắc lại những gì ông đã nói trước đó: Tập Cận Bình và nhóm thân cận của ông đã công khai tuyên bố rằng họ “sẽ không bao giờ làm bất cứ điều gì khi Trump còn là tổng thống vì họ biết hậu quả sẽ ra sao”.

“Kể từ năm 1979, khi quan hệ ngoại giao giữa Bắc Kinh và Washington được thiết lập và kèm theo sự cắt đứt quan hệ giữa Washington và Đài Bắc, Hoa Kỳ đã cam kết, bằng Taiwan Relation Act/Đạo luật Quan hệ Đài Loan được Quốc hội thông qua, sẽ cung cấp cho Đài Loan đầy đủ vũ khí để tự vệ trong trường hợp bị xâm lược, đồng thời, vẫn duy trì một “sự mơ hồ chiến lược” khi từ chối tuyên bố liệu họ có can thiệp quân sự để bảo vệ Đài Loan trong trường hợp Đài Loan bị xâm lược hay không.

Nhưng sự gần như im lặng của Donald Trump, đặc biệt nổi bật so với tính quyết đoán mà người tiền nhiệm của ông thể hiện, một lần nữa làm dấy lên nghi ngờ về mức độ cam kết của Mỹ. Với việc ông Trump khao khát đạt “thỏa thuận” với các đối tác và những tuyên bố ngưỡng mộ Tập Cận Bình, một làn gió lo lắng đang thổi qua giới lãnh đạo Đài Loan, nơi lo sợ rằng một ngày nào đó hòn đảo này sẽ phải gánh chịu hậu quả từ một “thỏa thuận” giữa Bắc Kinh và Washington.

CHÍNH QUYỀN HOA KỲ MUỐN TRẤN AN, NHƯNG NGHI NGỜ VẪN CÒN

Trong những tuần gần đây, một số thành viên chủ chốt trong chính quyền Trump đã tập trung vào việc trấn an về ý định của Hoa Kỳ, gần đây nhất là Bộ trưởng Chiến tranh Hoa Kỳ Pete Hegseth, người đã tái khẳng định lập trường của Washington về Đài Loan và nhấn mạnh việc bảo vệ lợi ích của Hoa Kỳ tại khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương trong cuộc gặp với Bộ trưởng Quốc phòng Trung Quốc, Đô đốc Đổng Tuấn, vào ngày 31 tháng 10.

“Hoa Kỳ không tìm kiếm xung đột; Hoa Kỳ sẽ tiếp tục kiên quyết bảo vệ lợi ích của mình và đảm bảo họ có đủ năng lực cần thiết để làm như vậy trong khu vực”, ông xác định, khi người đồng cấp Trung Quốc kêu gọi Hoa Kỳ thận trọng trong lời nói và hành động liên quan đến Đài Loan.

Vào đầu tuần trên, tại cuộc họp báo chung với Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản Shinjiro Koizumi, cũng chính Hegseth đã chỉ trích gay gắt Trung Quốc về việc tăng cường quân sự và các hành động hiếu chiến, mô tả hành vi của Trung Quốc là “mối đe dọa đối với các dân tộc tự do”.

Vào ngày 27 tháng 10, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Marco Rubio đã ngầm bác bỏ ý tưởng “bỏ rơi” Đài Loan trong bối cảnh một “thỏa thuận” giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc, và nói với hãng thông tấn Reuters rằng “không ai ở Washington” tưởng tượng rằng một thỏa thuận thương mại sẽ dẫn đến việc Hoa Kỳ “rời xa Đài Loan”.

Được hãng thông tấn chính thức CNA của Đài Loan trích dẫn, Ngoại trưởng Đài Loan Lâm Gia Long, về phía mình, đã tìm cách trấn an công chúng trong những ngày gần đây, tuyên bố rằng ông không lo ngại Donald Trump có thể bị buộc phải “bỏ rơi” Đài Loan. “Quan hệ của chúng tôi rất ổn định”, ông nói.

Như vậy, đó là những lời đảm bảo đã được đưa ra. Tuy nhiên, đối với các nhà phân tích hiểu biết về Trung Quốc, rõ ràng trong các cuộc đàm phán gần đây giữa hai siêu cường toàn cầu, vấn đề Đài Loan chắc chắn đã được thảo luận kín đáo nhưng sâu rộng giữa Bắc Kinh và Washington.

Một số người lo ngại rằng Washington có thể sẽ có động thái nghiêng về phía Bắc Kinh. Theo Ian Bremmer, người sáng lập Eurasia Group, Tập Cận Bình đã gây sức ép buộc Hoa Kỳ thay đổi một câu đã có từ nhiều thập kỷ trước, mô tả lập trường của Hoa Kỳ về nền độc lập của Đài Loan, một sự nhượng bộ mà có thể sẽ là một chiến thắng ngoại giao lớn cho Bắc Kinh.

Theo chuyên gia này, người dẫn lời một nguồn tin gần với hồ sơ này, Trung Quốc đã yêu cầu chính quyền Trump chính thức tuyên bố rằng từ nay họ hiện “chống đối” nền độc lập của Đài Loan, theo một nguồn tin thân cận giấu tên để tránh tiết lộ thông tin mật.

Cho đến nay, câu chữ - được Joe Biden nhắc lại vào thời điểm của ông ấy là tổng thống - vẫn là Hoa Kỳ “không ủng hộ” nền độc lập của Đài Loan. Từ “Chống đối” sẽ củng cố chiến dịch cô lập Đài Loan trên trường quốc tế của Trung Quốc.

Câu chữ định nghĩa mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Đài Loan từ lâu đã là một vấn đề rất nhạy cảm giữa Bắc Kinh và Washington. Ví dụ, vào tháng 2, khi Bộ Ngoại giao đột ngột và không có lời giải thích nào gỡ bỏ khỏi trang web của mình cụm từ nổi tiếng tuyên bố rằng Hoa Kỳ “không ủng hộ nền độc lập của Đài Loan”, Bắc Kinh đã phản ứng gần như ngay lập tức, thúc giục Washington “sửa chữa sai lầm của mình”.

NGOÀI LỜI LẼ, CAM KẾT CỦA HOA KỲ VẪN KHÔNG RÕ RÀNG

Đó là ngôn từ. Nhưng hiện tại, ý định của mỗi bên - đặc biệt là từ phía Hoa Kỳ - vẫn còn là một bí ẩn, một trong những nền tảng chính của sự răn đe, tất nhiên, là không bao giờ tiết lộ cho kẻ thù biết hành động của mình sẽ như thế nào trong trường hợp xảy ra xung đột. Nhưng về cơ bản, câu hỏi về mức độ cam kết của Hoa Kỳ vẫn hoàn toàn bỏ ngỏ, và những nghi ngờ vẫn còn đó.

“Việc đánh giá tầm quan trọng của Đài Loan đối với chính quyền mới của Mỹ đòi hỏi phải xem xét những gì còn sót lại của khuôn khổ được thiết lập cho mối quan hệ với hòn đảo này trong thời kỳ Pax Americana, thời kỳ dường như đang dần kết thúc”, Charles-Emmanuel Detry, tiến sĩ luật công tại Đại học Paris-Panthéon-Assas, nhấn mạnh trong một nghiên cứu được Viện Quan hệ Quốc tế Pháp (IFRI) công bố đầu tháng 10.

Charles-Emmanuel Detry kết luận: “Mặc dù hiện tại chưa có gì cho phép chúng ta kết luận rằng chính phủ Mỹ đang thoái lui, nhưng những tín hiệu lập lờ do chính quyền Trump mới, vốn đã chia rẽ, gửi đi, làm tăng nguy cơ Trung Quốc có tính toán sai lầm vào thời điểm vốn đã cực kỳ nguy hiểm cho quan hệ Trung-Mỹ. Tuy không hướng đến một cuộc chiến tranh sắp xảy ra, nhưng điều này phần nào làm cho nó có khả năng xảy ra hơn”.

Theo Nathan Attrill, nhà phân tích cấp cao tại Viện Chính sách Chiến lược Úc (ASPI), Đài Loan “đang phải xoay xở với một đối tác an ninh quen thuộc nhưng khó lường hơn” bởi vì “dưới sự lãnh đạo của Trump, tính đáng tin cậy – tức là ý chí, chứ không chỉ năng lực hành động – đang ngày càng trở nên bấp bênh”.

“Sự khác biệt giữa độ tin cậy và tính đáng tin cậy rất quan trọng. Độ tin cậy liên quan đến năng lực vật chất và tính nhất quán trong sự hỗ trợ của một đồng minh, khả năng thực hiện các cam kết thông qua sức mạnh quân sự. Ngược lại, tính đáng tin cậy liên quan đến ý chí chính trị: khả năng nhận thức được rằng những năng lực đó sẽ được sử dụng khi được thử thách. Trong lý thuyết răn đe, tính đáng tin cậy đóng vai trò là hệ số nhân của sức mạnh quân sự, chuyển đổi sức mạnh tiềm tàng thành quyết tâm đáng tin cậy. Nếu không có nó, ngay cả đối tác mạnh nhất cũng sẽ phóng chiếu một cái bóng yếu ớt hơn”, ông giải thích trong một bài phân tích do ASPI công bố ngày 31 tháng 10.

Chuyên gia này giải thích, những tuyên bố gần đây của Donald Trump chỉ làm gia tăng nghi ngờ về quyết tâm của Hoa Kỳ đối với an ninh của Đài Loan. Ví dụ, khi được hỏi về khả năng xảy ra xung đột liên quan đến Đài Loan, tổng thống Mỹ đã trả lời: “Tôi nghĩ mọi thứ sẽ ổn với Trung Quốc. Trung Quốc không muốn đi xa đến vậy.” Trong một dịp khác, ông nhấn mạnh: “Trung Quốc không muốn làm điều đó. Trước hết, Hoa Kỳ là cường quốc quân sự lớn nhất thế giới, và rõ ràng là vậy... Không ai muốn mạo hiểm (gây hấn với Mỹ), và tôi không thấy điều đó xảy ra với Chủ tịch Tập.”

“Bằng cách hạ thấp nguy cơ ngày càng tăng của một cuộc khủng hoảng ở Eo biển Đài Loan có thể dẫn đến xung đột... Trump đã tạo ra một mức độ mơ hồ có nguy cơ làm rối các cam kết lâu dài của Hoa Kỳ và các tín hiệu răn đe của những cam kết này. Bắc Kinh, vốn luôn chú ý đến những thay đổi trong diễn ngôn của Washington, đang phân tích kỹ lưỡng những tín hiệu này và có thể diễn giải chúng là sự do dự lưỡng lự hơn là một chiến lược”, ông viết.

Tuy nhiên, các nhà quan sát chỉ ra, những tuyên bố này không phải là những tín hiệu mâu thuẫn duy nhất được gửi đi. Vào tháng 9, Trump đã từ chối phê duyệt khoản viện trợ quân sự 400 triệu đô la cho Đài Loan. Vào tháng 7, chuyến công du dự kiến của Tổng thống Đài Loan Lại Thanh Đức qua Hoa Kỳ đã bị chặn lại một cách lặng lẽ, khi Washington từ chối phê duyệt các điểm dừng chân tại các thành phố của Mỹ mà Đài Bắc đã đề xuất trên tuyến đường đến Mỹ Latinh.

Thay vào đó, đoàn của Lại Thanh Đức chỉ tổ chức một cuộc họp kín ngắn gọn với các quan chức Mỹ tại Alaska, khác xa so với những cam kết nổi bật hơn mà những người tiền nhiệm của Trump đã đưa ra.

Liệu sự thay đổi này có phản ánh cách tiếp cận thận trọng của Washington trước cuộc gặp giữa Tập Cận Bình và Trump vào ngày 30 tháng 10? Thực tế vẫn là mặc dù các cuộc thảo luận ở Alaska cho phép tiếp tục trao đổi ở cấp độ hoạt động, nhưng chúng cũng truyền tải một hình ảnh về sự kiềm chế: sự quay trở lại việc quản lý quan hệ với Đài Loan dựa trên sự thận trọng hơn là sự phô trương. Tuy nhiên, trong vấn đề cực kỳ nhạy cảm này, hình thức đôi khi cũng quan trọng như thực chất.

DƯ LUẬN ĐÀI LOAN ĐANG BẮT ĐẦU NGHI NGỜ NƯỚC MỸ

Dư luận Đài Loan cũng phản ánh sự bất an ngày càng tăng này. Đầu năm 2025, một cuộc khảo sát do Taiwan Public Opinion Foundation (TPOF) thực hiện cho thấy gần hai phần ba số người được hỏi không lo ngại về sự xấu đi trong quan hệ giữa Hoa Kỳ và Đài Loan trong nhiệm kỳ thứ hai của Donald Trump.

Nhưng đến tháng 10, tâm lý đã thay đổi: phần lớn người Đài Loan hiện tin rằng mặc dù Tổng thống Hoa Kỳ có khả năng bảo vệ Đài Loan, nhưng ông không sẵn sàng làm như vậy. Sự thay đổi này còn dựa trên sự kiện người dân Dài Loan càng ngày càng bị thất vọng về tình trạng kinh tế dễ bị tổn thương của Đài Loan trước những thay đổi chính trị ở Hoa Kỳ và các chính sách của Trump, vốn đã thiết lập một động thái giao dịch với Đài Loan, với mức thuế quan hiện lên tới 25%.

“Động thái giao dịch này đang định hình lại mối quan hệ [giữa Hoa Kỳ và Đài Loan. Dưới thời Trump, các liên minh là công cụ gây áp lực, chứ không phải là sự thể hiện các giá trị chung. Quan hệ đối tác giữa Đài Loan và Hoa Kỳ giờ đây không còn được coi là một liên kết dân chủ mà là một phần không thể thiếu của mối quan hệ Mỹ-Trung rộng lớn hơn, một mối quan hệ có thể được đánh giá, đàm phán hoặc đình chỉ. Đối với Đài Bắc, sự thay đổi này mang đến một rủi ro chiến lược: một đối tác an ninh vẫn cần thiết, nhưng ngày càng có điều kiện”, Nathan Attrill nhấn mạnh.

“Những hệ lụy còn vượt ra ngoài phạm vi Đài Loan. Nếu tính đáng tin cậy của Washington bị xói mòn ở Đài Bắc, nó sẽ tác động đến Tokyo, Canberra và các thủ đô khác trong khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, những nơi đang điều chỉnh tư thế răn đe và cảm giác an ninh dựa trên các cam kết của Mỹ. Sự mơ hồ vốn từ lâu đã là một đặc điểm cố ý trong chính sách của Mỹ đối với Đài Loan, từ nay trông giống một sự chệch hướng hơn là một chiến lược”, ông kết luận.

Một số nhà phân tích khác thì có vẻ muốn trấn an. Matt Pottinger, chủ tịch chương trình Trung Quốc tại Quỹ Bảo vệ Dân chủ, được CNN trích dẫn vào ngày 30 tháng 10: “Ý tưởng về một thỏa hiệp lớn, theo đó Trump sẽ bán đứng Đài Loan, chủ yếu xuất phát từ những thăm dò mà Đảng Cộng sản Trung Quốc tung ra trên các phương tiện truyền thông Mỹ, cũng như từ những người theo chủ nghĩa biệt lập ở cả cánh tả và cánh hữu, những người tin vào chính sách hòa hoãn”.

“Trump hiểu rõ bản chất chiến lược của Đài Loan”, cựu phó cố vấn an ninh quốc gia của tổng thống Mỹ, một người am hiểu về Trung Quốc và nổi tiếng với lập trường kiên quyết đối với chế độ cộng sản Trung Quốc, khẳng định. Nhưng thực tế vẫn là đội ngũ của Donald Trump bao gồm nhiều nhân vật theo chủ nghĩa biệt lập và cực hữu hơn so với các nhà lãnh đạo truyền thống của Đảng Cộng hòa và Đảng Dân chủ, những người đã từng định hình chính sách đối ngoại của Mỹ.

Do đó, các bình luận tại Hoa Kỳ có xu hướng hoài nghi về vấn đề này.

HƯỚNG TỚI MỘT CHÍNH SÁCH MỚI CỦA MỸ ĐỐI VỚI ĐÀI LOAN?

Chỉ cần xem xét các sự kiện đơn giản cũng có thể thấy rõ sự chuyển biến từ Donald Trump 1.0 sang Donald Trump 2.0. Ví dụ, vào tháng 1 năm 2017, khi bắt đầu nhiệm kỳ đầu tiên, ông đã đồng ý nhận điện thoại từ Tổng thống Đài Loan lúc bấy giờ là Thái Anh Văn, người muốn chúc mừng ông, phá vỡ nghi thức ngoại giao vì Hoa Kỳ và Đài Loan không có quan hệ ngoại giao chính thức.

Chính quyền của ông sau đó đã nhanh chóng đẩy nhanh việc bán vũ khí cho hòn đảo tự trị này và nhiều lần cho phép tổng thống Đài Loan quá cảnh qua Hoa Kỳ. Một sự tương phản kỳ lạ: cũng chính ông Trump đã bắt đầu nhiệm kỳ thứ hai của mình với nhiều lần tuyên bố rằng Đài Loan đã “đánh cắp” thị trường bán dẫn của Mỹ, gây ra sự khó chịu sâu sắc ở Đài Bắc.

Sau đó, việc giao vũ khí bị trì hoãn hoặc gián đoạn, với việc chính quyền Trump từ chối phê duyệt việc chuyển giao vũ khí từ kho dự trữ của Mỹ sang Đài Loan vào đầu năm 2025. Đài Bắc đang chờ đợi việc giao hàng thiết bị quân sự trị giá hơn 20 tỷ đô la của Mỹ bị trì hoãn, những sự trì trệ trong sản xuất phần nào là do chiến tranh ở Ukraine.

Theo các nguồn tin đáng tin cậy được báo chí Mỹ trích dẫn, chính quyền Trump đang xem xét một chính sách mới đối với Đài Loan nhằm biến hòn đảo này thành “con nhím” bằng cách ưu tiên cung cấp các loại vũ khí chính xác nhỏ hơn, được thiết kế cho chiến tranh bất đối xứng nhằm can ngăn Bắc Kinh xâm lược Đài Loan hoặc khiến một cuộc xâm lược trở nên tốn kém và đau đớn đến độ mức phí tổn vượt xa lợi ích.

Điều này khiến bán nguyệt san có uy tín của Mỹ là Foreign Affairs cho rằng, dựa trên cách tiếp cận mới này, một cuộc xung đột về Đài Loan “cuối cùng có thể trở thành một cuộc đấu trí ý chí mà Bắc Kinh tin rằng họ có thể chiến thắng”.

Tuy nhiên, trong khi chính quyền Trung Quốc mô tả Đài Loan là “trung tâm lợi ích của Trung Quốc”, Donald Trump gần đây lại phát biểu với một giọng điệu rất khác: “Đài Loan cách chúng ta 9.500 dặm (15.300 km) […] cách Trung Quốc 68 dặm (110 km). Tôi nghĩ chúng ta phải khôn ngoan. Đây là một vấn đề rất khó khăn!” Tạp chí Foreign Affairs ghi chú.

“Nếu Hoa Kỳ muốn răn đe Trung Quốc, họ sẽ phải thuyết phục các nhà lãnh đạo Trung Quốc rằng Washington cam kết với một chiến lược không chỉ giải quyết giai đoạn đầu của xung đột mà còn cả giai đoạn cuối cùng, chiến tranh”, tạp chí này cho biết thêm.

Tổng kết tất cả những điều này, Tập Cận Bình, một chiến lược gia sắc sảo, quen thuộc với tâm trạng thất thường của doanh nhân Mỹ này, hiểu rõ Donald Trump qua nhiều cuộc gặp gỡ trong thập kỷ qua, sẽ không hấp tấp, cho rằng thời gian đang ủng hộ ông.

Thay vì quyết định một cuộc xâm lược sắp tới, vốn vẫn tiềm ẩn nhiều rủi ro, ông có thể tin tưởng, một cách chính đáng, rằng với sự suy yếu ngày càng nhanh của Hoa Kỳ dưới thời vị tổng thống thất thường và những tiến bộ của sự chi phối quân sự ngày càng tăng của Trung Quốc trong khu vực, sẽ đến lúc người bảo vệ giả định của Đài Loan gần như không thể đến hỗ trợ nếu một cuộc khủng hoảng nổ ra trên eo biển Đài Loan.

Phạm Như Hồ dịch

Nguồn: “Les États-Unis de Trump vont-ils lâcher Taiwan – Le doute s’installe”, Asialyst, 07.11.2025.

* * *

CĂNG THẲNG LẠI BÙNG PHÁT GIỮA BẮC KINH VÀ TOKYO. QUAN HỆ BẮC KINH – TOKYO LẠI DẬY SÓNG

Tác giả: Sébastien Raineri^[**]

Sanae Takaichi và Tập Cận Bình tại hội nghị thượng đỉnh APEC ở Hàn Quốc năm 2025.

Chưa đầy một tháng sau khi nhậm chức Thủ tướng Nhật Bản, Sanae Takaichi, người theo chủ nghĩa dân tộc, đã gây ra một cơn bão báo hiệu một cuộc đối đầu có lẽ chưa từng có giữa Nhật Bản và Trung Quốc, khi tuyên bố rằng đất nước của bà có thể can thiệp quân sự trong trường hợp Trung Quốc tấn công Đài Loan. Điều này đã gây ra sự phẫn nộ từ Bắc Kinh và những tuyên bố thiếu tính ngoại giao, có thể được xem như là những lời chửi rủa.

-----------------------------------

Được biết đến là một người chỉ trích gay gắt Bắc Kinh, Sanae Takaichi đã tuyên bố trước Quốc hội Nhật Bản vào ngày 7 tháng 11 rằng các cuộc tấn công vũ trang vào Đài Loan có thể biện minh cho việc gửi quân đội Nhật Bản đến bảo vệ hòn đảo theo các điều khoản “tự vệ tập thể chính đáng” của một đạo luật Nhật Bản được thông qua vào năm 2015. Khi được một dân biểu đối lập chất vấn về phản ứng của Nhật Bản trước tình hình khẩn cấp ở Đài Loan, bà thủ tướng Nhật Bản theo chủ nghĩa bảo thủ kiên định, mới nhậm chức vào ngày 21 tháng 10, đã trả lời: “Nếu có những tàu chiến và sự sử dụng vũ lực, bất kể người ta nhìn nhận tình hình như thế nào, thì điều đó có thể cấu thành mối đe dọa đối với sự tồn vong của Nhật Bản.”

Chính đạo luật này, được thông qua dưới thời chính phủ của Shinzô Abe, một cựu thủ tướng cũng là một người theo chủ nghĩa dân tộc và là cố vấn chính trị của Sanae Takaichi, cho phép “lực lượng tự vệ” (quân đội) của Nhật Bản hỗ trợ một quốc gia thứ ba nếu sự tồn vong của Nhật Bản bị đe dọa trực tiếp. Luật này trái ngược hoàn toàn với Hiến pháp hòa bình mà Nhật Bản thông qua sau chiến tranh, chủ yếu do người Mỹ áp đặt, với Điều 9 quy định Nhật Bản từ bỏ chiến tranh ở bên ngoài biên giới. Chính Shinzô Abe, người bị ám sát vào tháng 7 năm 2022, vào thời điểm đó là nguyên thủ quốc gia Nhật Bản đầu tiên tuyên bố rằng một cuộc xâm lược Đài Loan của Trung Quốc có thể tạo ra rủi ro “sống còn” đối với Nhật Bản.

Thực tế, sự thẳng thắn trong tuyên bố của Takaichi đi xa hơn bất kỳ lời nào mà một Thủ tướng Nhật Bản đương nhiệm từng nói về vấn đề này kể từ khi Thế chiến II kết thúc năm 1945, ngụ ý, dù không nói rõ ràng, rằng Nhật Bản có thể tiến hành hành động quân sự ở ngoài biên giới ngay cả khi chính mình không bị tấn công.

Khi phác thảo một kịch bản quân sự cụ thể với khả năng sử dụng tàu chiến và phong tỏa hải quân, bà Thủ tướng đã vượt qua một ngưỡng chưa từng có. “Bà không thay đổi học thuyết, mà chỉ làm cho nó trở nên cụ thể”, Valérie Niquet, người đứng đầu bộ phận Châu Á tại Quỹ Nghiên cứu Chiến lược, phân tích. Theo chuyên gia này, phát biểu trên Đài phát thanh quốc tế Pháp (RFI) vào ngày 10 tháng 11, Takaichi “tái khẳng định nền tảng chính thức của chính sách quốc phòng Nhật Bản [...] với độ chính xác khiến Bắc Kinh phật ý.”

MỘT NHÀ NGOẠI GIAO TRUNG QUỐC ĐE DỌA SẼ “CHẶT ĐẦU” NỮ THỦ TƯỚNG

Chỉ bấy nhiêu thôi là đủ để gây ra những phản ứng phẫn nộ và công khai thù nghịch của Bắc Kinh. Tổng lãnh sự Trung Quốc tại Osaka, Xue Jian, đã đi xa đến mức hôm thứ Bảy trên nền tảng X kêu gọi “chặt cái đầu bẩn thỉu này mà không do dự chút nào”, mà không nói rõ ông ta đang ám chỉ ai. Trong tin nhắn này nay đã bị xóa, ông ta còn nói thêm, “Chúng ta đã sẵn sàng cho việc này chưa?”, ông ta không nhắc đến tên thủ tướng Nhật Bản, nhưng ám chỉ là rất rõ ràng.

Mặc dù Bắc Kinh không phát biểu rằng không tán thành những phát biểu của nhà ngoại giao của mình, nhưng người phát ngôn chính phủ Nhật Bản Minoru Kihara lại cho rằng chúng “cực kỳ không phù hợp”. Nhưng vụ việc không dừng lại ở đó. Mặc dù sau đó, Thủ tướng giải thích rằng bà sẽ không đề cập trực tiếp đến các kịch bản cụ thể về chủ đề cực kỳ nhạy cảm này trong tương lai, bà đã kiên quyết từ chối yêu cầu của Bắc kinh rút lại những phát biểu của mình, cho rằng những phát biểu của bà “phù hợp với lập trường truyền thống của chính phủ”.

Từ đó trở đi, căng thẳng nhanh chóng leo thang giữa Bắc Kinh và Tokyo. Hôm thứ Năm, Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã đăng một thông điệp cực kỳ cứng rắn bằng tiếng Nhật và tiếng Anh trên tài khoản X của mình, cảnh báo Nhật Bản “hãy ngừng đùa với lửa” và nói thêm rằng sẽ là một “hành động xâm lược” nếu Nhật Bản “dám can thiệp vào tình hình giữa hai bờ của eo biển (Đài Loan)”, cảnh báo Tokyo về “những tổn thất nặng nề” và “phải trả giá đắt khi đối đầu với bức tường sắt của Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc”.

Hôm thứ Sáu, chính phủ Trung Quốc thông báo đã triệu tập đại sứ Nhật Bản. “Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Tôn Vệ Đông đã triệu tập Đại sứ Nhật Bản tại Trung Quốc Kenji Kanasugi hôm thứ Năm để phản đối mạnh mẽ những phát ngôn và hành động sai trái của nữ Thủ tướng Nhật Bản”, một tuyên bố từ Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho biết. “Bản chất và tác động của những tuyên bố này là cực kỳ nghiêm trọng”, Tôn Vệ Đông nhấn mạnh, đồng thời yêu cầu Nhật Bản rút lại chúng, “nếu không Nhật Bản sẽ phải gánh chịu mọi hậu quả”.

“Ngày nay, 80 năm sau, bất kỳ ai dám cản trở sự nghiệp thống nhất Trung Quốc vĩ đại dưới bất kỳ hình thức nào đều sẽ phải đối mặt với sự trả đũa mạnh mẽ từ Trung Quốc!” Thứ trưởng nói với đại sứ Nhật Bản, và đại sứ trả lời rằng chính sách của Nhật Bản đối với Đài Loan không thay đổi, đồng thời cho biết thêm rằng Nhật Bản “kêu gọi mạnh mẽ Trung Quốc thực hiện các biện pháp thích hợp” liên quan đến phát biểu của nhà ngoại giao tại Osaka.

Từ lâu, hai nước đã có những mối quan hệ đầy sóng gió, thường hay mang tính thù hằn, trong bối cảnh những tội ác mà Quân đội Đế quốc Nhật Bản đã gây ra trong thời gian chiếm đóng Trung Quốc (1931-1945) trong Chiến tranh Trung-Nhật lần thứ hai, khiến hàng triệu người Trung Quốc thiệt mạng. Việc bổ nhiệm bà Sanae Takaichi, người phụ nữ đầu tiên đứng đầu chính phủ Nhật Bản cũng bị Bắc Kinh coi là tin xấu do quan điểm dân tộc chủ nghĩa của bà và mối quan hệ của bà với các nhân vật chính trị hàng đầu ở Đài Loan.

Vì vậy, phá vỡ nghi thức ngoại giao giữa Bắc Kinh và Tokyo, Chủ tịch Trung Quốc đã không gửi bất kỳ điện mừng nào sau khi bà Sanae Takaichi đắc cử. Tuy ghi nhận sự xúc phạm này, Tokyo đã thúc giục Bắc Kinh để bà Sanae Takaichi có thể gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại hội nghị Hợp tác Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (APEC) ở Hàn Quốc, theo các nguồn tin từ Nhật Bản.

SANAE TAKAICHI DÀN DỰNG MỐI QUAN HỆ VỚI ĐÀI LOAN, KHIẾN BẮC KINH TỨC GIẬN

Cuộc gặp ngày 31 tháng 10 diễn ra trong bầu không khí thân tình. Nhưng ngay ngày hôm sau, Takaichi đã gặp đại diện của Đài Loan tại diễn đàn APEC, Lâm Hsin-i (林信義), cựu phó thủ tướng, người mà bà đã giới thiệu trên X (trước đây là Twitter) trong một bức ảnh chụp chung với bà với tư cách là “cố vấn chính của Phủ Tổng thống Đài Loan”. Hai hành động này ngay lập tức gây ra sự phẫn nộ ở Bắc Kinh.

“Nhà lãnh đạo Nhật Bản đã cố tình gặp gỡ đại diện của chính quyền khu vực Đài Loan thuộc Trung Quốc bên lề các cuộc họp APEC và làm ầm ĩ chuyện này trên mạng xã hội”, Bộ Ngoại giao Trung Quốc tuyên bố, đồng thời cho biết thêm, “Những hành động này [...] đã gửi một tín hiệu sai lầm nghiêm trọng đến các lực lượng ủng hộ độc lập của Đài Loan.”

Theo tờ Nikkei Asia của Nhật Bản, phản ứng của Trung Quốc là “khó hiểu” vì người tiền nhiệm của Sanae Takaichi, Shigeru Ishiba, đã gặp chính ông Lâm trong khoảng 50 phút bên lề hội nghị thượng đỉnh APEC trước đó ở Lima mà không hề có sự phản đối của Bắc Kinh.

Nhưng trong khi những lời lăng mạ bắt đầu lan tràn trên các mạng xã hội Trung Quốc, nơi Sanae Takaichi bị gọi là “mụ phù thủy bị quỷ ám”, những hành động khác ở Tokyo cũng góp phần làm cho Bắc Kinh nổi cáu. Ngày 6 tháng 11, Bộ Ngoại giao Trung Quốc bày tỏ sự bất bình trước quyết định của chính phủ Nhật Bản trao tặng Huân chương Mặt trời mọc, một trong những huân chương danh giá nhất của Nhật Bản, cho Tạ Trường Đình (謝長廷), cựu Giám đốc Văn phòng Kinh tế và Văn hóa Đài Bắc tại Nhật Bản từ năm 2016 đến năm 2024 - trên thực tế là đại sứ quán Đài Loan tại Nhật Bản khi hai bên không có quan hệ ngoại giao chính thức.

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc, Mao Ninh, đã tuyên bố vào thời điểm đó: “Nhật Bản đang tìm kiếm điều gì khi trao tặng huân chương cho những người truyền bá diễn ngôn về sự độc lập của Đài Loan? Đây có phải là một động thái cố ý nhằm khuyến khích những người Đài Loan ly khai?”

“Hôm thứ Sáu, trong dấu hiệu đầu tiên của sự leo thang rõ ràng giống như một đòn trả đũa, chính phủ Trung Quốc đã “long trọng” kêu gọi công dân tránh đi du lịch đến Nhật Bản, một điểm đến rất phổ biến đối với khách du lịch Trung Quốc. Về phần mình, trong một thông điệp được đăng trực tuyến hôm thứ Sáu, Đại sứ quán Trung Quốc tại Nhật Bản cũng cảnh báo công dân không nên đến nước này. Tình hình hiện tại giữa Tokyo và Bắc Kinh đặt ra “những rủi ro đáng kể đối với sự an toàn cá nhân và tính mạng của công dân Trung Quốc tại Nhật Bản”, một đoạn trong thông điệp được đăng trên WeChat. Chính phủ Nhật Bản đã bày tỏ sự phản đối đối với biện pháp này vào thứ Bảy và đã đệ đơn phản đối chính thức. Người phát ngôn chính thức Minoru Kihara kêu gọi Trung Quốc thực hiện “các biện pháp thích hợp”. Biện pháp này không hề là vô hại, vì gần 7,5 triệu du khách Trung Quốc đã đến thăm Nhật Bản từ tháng 1 đến tháng 9 năm nay, con số cao nhất từ trước đến nay so với bất kỳ quốc gia hoặc khu vực nào khác, theo dữ liệu chính thức được đài truyền hình công cộng Nhật Bản NHK trích dẫn.”

MỐI LO NGẠI VỀ TRUNG QUỐC ĐANG GIA TĂNG TRONG NỘI BỘ CHÍNH PHỦ NHẬT BẢN

Thật vậy, các tuyên bố của Thủ tướng Nhật Bản phản ánh quan điểm của nhiều thành viên Bộ Quốc phòng và An ninh Kinh tế Nhật Bản, theo các nguồn tin thân cận với văn phòng của bà, được Financial Times trích dẫn. Margarita Estevez-Abe, nhà khoa học chính trị tại Trường Maxwell thuộc Đại học Syracuse, tin rằng chuyến thăm của Trump tới khu vực vào tháng 10 có thể đã khuyến khích Bắc Kinh và Tokyo cứng rắn hơn trong vấn đề này.

“Bà Takaichi cảm thấy bà có thể lên tiếng mạnh mẽ hơn [trong khi] Trung Quốc có thể đã thận trọng hơn nếu không đạt được thỏa thuận với Hoa Kỳ về thuế quan... Bàn cờ đã thay đổi rất nhiều trong mười ngày qua. Cả hai bên đều trở nên táo bạo hơn”, bà nói, được trích dẫn bởi tờ báo kinh doanh Anh ngày 12 tháng 11.

Theo Stephen Nagy, chuyên gia quan hệ quốc tế tại Đại học Cơ đốc giáo Quốc tế Tokyo, kinh nghiệm của bà Takaichi với tư cách là Bộ trưởng An ninh Kinh tế, ngược lại với những người tiền nhiệm Shigeru Ishiba và Fumio Kishida, đã giúp bà hiểu sâu sắc hơn về những điểm yếu ngày càng gia tăng của Nhật Bản, điều này có thể là trọng tâm trong cách tiếp cận của bà đối với Trung Quốc. “Bà Takaichi đã suy nghĩ nhiều hơn về an ninh kinh tế so với Thủ tướng Nhật Bản Ishiba và Kishida. Bà ấy suy nghĩ nhiều về khả năng phục hồi, và bà ấy sẽ biến điều đó thành dấu ấn ngoại giao của mình”, ông nói với tờ Financial Times.

Đối với Hotaka Machida, nhà cựu ngoại giao Nhật Bản và hiện là thành viên của Viện Nghiên cứu Địa Kinh tế, việc Sanae Takaichi nhấn mạnh vào nền kinh tế trong nước rõ ràng làm nổi bật sự phụ thuộc nặng nề của Nhật Bản vào nền công nghiệp chế biến Trung Quốc và thị trường Trung Quốc như là động lực cho sức mạnh kinh tế của chính mình. Tất cả những điều này diễn ra trong bối cảnh rủi ro an ninh ngày càng gia tăng do Bắc Kinh gây ra và sự phụ thuộc của Tokyo vào Hoa Kỳ, vốn là “lựa chọn duy nhất” của Tokyo về bảo đảm quốc phòng.

“Tình hình hiện tại giữa Nhật Bản và Trung Quốc rất nghiêm trọng bởi Trung Quốc vừa là đối thủ cạnh tranh vừa là kẻ thách thức”, Hotaka Machida lưu ý. “Nhật Bản rất lo ngại về sức mạnh quân sự ngày càng gia tăng của Trung Quốc.”

Thêm vào đó là yếu tố gây bất ổn hơn nữa cho Nhật Bản, đó là sự khó lường và thiếu nhất quán của Donald Trump, đã làm mờ đi hình ảnh của Hoa Kỳ như một đối tác quân sự và kinh tế đáng tin cậy, Robert Dujarric, giám đốc Viện Nghiên cứu Châu Á Đương đại tại Đại học Temple ở Tokyo, nhận định.

“Một nỗi lo sợ mới” đã lan rộng trong chính quyền Nhật Bản về những thiệt hại mà Trump có thể gây ra cho quan hệ Mỹ-Nhật. “Takaichi có thể có cùng chính sách với những người tiền nhiệm và [Trung Quốc] vẫn có cùng một nhà lãnh đạo, nhưng những quân bài mà Takaichi và Tập nắm giữ ngày nay rất khác nhau”, ông nói với tờ Financial Times.

Vấn đề Đài Loan càng trở nên nhạy cảm đối với Bắc Kinh bởi vì Nhật Bản đã giành quyền kiểm soát hòn đảo này vào năm 1895 từ Đế chế Trung Hoa đang suy tàn của triều đại nhà Thanh cuối cùng (1644-1911), bị tham nhũng đục khoét, trước khi trao trả lại cho chính phủ Trung Hoa Quốc Gia vào năm 1945, trước khi Đảng Cộng sản Trung Quốc lên nắm quyền tại Bắc Kinh vào năm 1949.

Tuy nhiên, giai đoạn đô hộ của Nhật Bản này đã không để lại cho Đài Loan những ký ức tiêu cực vẫn còn tồn tại ở Trung Quốc hay Hàn Quốc, vì nó không dẫn đến những hành động tàn bạo tương tự mà ngược lại, đã đặt nền móng cho một tính hiện đại mới trên hòn đảo này trong các lĩnh vực giáo dục, công nghiệp và nông nghiệp. Do đó, mặc dù Nhật Bản là một trong những nước đầu tiên công nhận Trung Quốc cộng sản vào năm 1972, mối quan hệ giữa Nhật Bản và Đài Loan vẫn bền chặt trên nhiều lĩnh vực, bao gồm cả chính trị và chiến lược.

TOKYO QUÂN SỰ HÓA CÁC ĐẢO PHÍA NAM ĐỂ ĐỐI PHÓ VỚI CÁC CUỘC XÂM NHẬP CỦA TRUNG QUỐC

Nhắc lại thời kỳ này kiện này diễn ra trong bối cảnh Tokyo đang tăng cường quân sự hóa các đảo phía Nam, đặc biệt là quần đảo Senkaku (tiếng Trung: 釣魚島), nằm cách Đài Loan chưa đầy 200 km, mà cả hai nước đều tuyên bố chủ quyền. Trong những năm gần đây, các cuộc xâm nhập của Trung Quốc vào khu vực này đã gia tăng, củng cố nhận thức của Nhật Bản rằng hiện trạng khu vực ngày càng mong manh. “Tình hình xung quanh Đài Loan đã trở nên nghiêm trọng đến mức chúng ta phải cân nhắc kịch bản xấu nhất”, bà Takaichi nhấn mạnh tại Quốc hội, qua đó lần đầu tiên liên kết rõ ràng an ninh của Nhật Bản với an ninh của các đảo này, một số đảo chỉ cách bờ biển Đài Loan khoảng 100 km.

Tuy nhiên, sự kiện gây chấn động này vẫn được ghi nhận trong khuôn khổ của chủ nghĩa hiện thực chiến lược được kế thừa từ Shinzo Abe, mà vị Thủ tướng mới công khai ủng hộ. Khi lên nắm quyền, bà Takaichi đã ủng hộ việc tăng cường năng lực quân sự của Nhật Bản và hứa sẽ tôn trọng cam kết của người tiền nhiệm Fumio Kishida về việc tăng ngân sách quốc phòng lên 2% GDP, một mức chưa từng thấy kể từ năm 1945 và Nhật Bản từ nay đang tiến gần đến mức này.

Thêm vào đó, giọng điệu cứng rắn trong các phát biểu của bà đặc biệt nổi bật so với giọng điệu áo rỗng thường thấy của các chính trị gia Nhật Bản khi đề cập đến các vấn đề liên quan đến Trung Quốc, một lĩnh vực mà Nhật Bản vẫn cực kỳ thận trọng nhiều thập kỷ do quá khứ quân phiệt của mình - một bất lợi mà nền ngoại giao Trung Quốc thường xuyên khai thác để chống lại nước láng giềng Nhật Bản.

Tranh cãi xung quanh phát biểu của bà Sanae Takaichi cũng kết tinh những chia rẽ sâu sắc trong một Đông Á đang được tái cấu trúc. Nhật Bản, vốn từ lâu bị ràng buộc bởi Hiến pháp hòa bình, giờ đây muốn đảm nhận một vai trò quyết đoán hơn trong an ninh khu vực. Đối với Tokyo, đang thể hiện quyết tâm của mình, tư thế này mang tính vừa răn đe vừa phòng ngừa. Đối với Bắc Kinh, tư thế này lại trực tiếp chống đối tham vọng trở thành cường quốc hàng đầu không thể tranh cãi được trong khu vực của Trung Quốc, nhờ vào sự suy yếu của ảnh hưởng của Hoa Kỳ trong khu vực kể từ khi Donald Trump trở lại Nhà Trắng vào ngày 20 tháng 1. Trong cuộc đối đầu này, ngôn từ đã mang giá trị chiến lược.

Khi đề cập đến vấn đề Đài Loan dưới góc độ an ninh quốc gia, bà Sanae Takaichi khẳng định một sự chuyển hướng học thuyết trong hàng ngũ của những người Nhật bảo thủ, một sự đảo chiều mà Nhật Bản không còn đơn thuần tự xem mình như là một cường quốc kinh tế hòa bình, mà là một chủ thể của nền an ninh khu vực ở Đông Á - một tư thế tuy nhiên không nhận được sự nhất trí ngay ở Nhật Bản. Một số nghị sĩ đối lập đã cảnh báo về “một sự chệch đường nguy hiểm hướng tới chiến tranh”.

“Tuy nhiên, cả về bản chất lẫn hình thức, sự cố này làm nổi bật căng thẳng ngày càng gia tăng giữa hai cường quốc theo hai quỹ đạo có lẽ đã trở nên không thể hòa giải: một bên là Nhật Bản đã quay trở lại chủ nghĩa dân tộc và đang tìm kiếm chủ quyền chiến lược ở Đông Á, và bên kia là Trung Quốc càng ý thức được sức mạnh đang lên của mình và càng không thể lay chuyển hơn bao giờ hết trong vấn đề Đài Loan.”

Phạm Như Hồ dịch

Nguồn: “Les passions se dechainent à nouveau entre Pé kin et Tokyo”, Asialyst, 15/11/2025

Chú thích:

[*] Cựu tổng biên tập của AFP, Pierre-Antoine Donnet là tác giả của khoảng mười lăm tác phẩm tập trung vào Trung Quốc, Nhật Bản, Tây Tạng, Ấn Độ và những thách thức lớn của Châu Á. Năm 2020, cựu phóng viên này tại Bắc Kinh đã xuất bản cuốn “Le leadership mondial en question, L’affrontement entre la Chine et les États-Unis/Vấn đề lãnh đạo toàn cầu, Cuộc đối đầu giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ” tại NXB Éditions de l’Aube. Ông cũng là tác giả của tác phẩm “Tibet mort ou vif/ Tây Tạng chết hay sống”, do Gallimard xuất bản. Sau cuốn “Chine, le grand prédateur/Trung Quốc, kẻ săn mồi vĩ đại”, xuất bản năm 2021 (l’Aube), ông chủ biên tác phẩm tập thể “Le Dossier chinois/Hồ sơ Trung Hoa” (Cherche Midi) vào cuối năm 2022. Đầu năm 2023, ông xuất bản cuốn “Confucius aujourd’hui, un héritage universaliste/Khổng Tử ngày nay, di sản phổ quát” (l’Aube) rồi năm 2024 “Chine, l’empire des illusions/Trung Quốc, đế chế ảo tưởng” (Saint-Simon) và “Japon, l’envol vers la modernité/Nhật Bản, sự bay lên thời hiện đại” (l’Aube). Cuối tháng 9, cuốn Taïwan, survivre libres/Đài Loan, Sống tự do ra mắt (NXB Nevicata, Bộ Sưu tập L’Ame des peuples).

[**] Hiện đang làm việc tại Tokyo, Sébastien Raineri phụ trách về văn hóa và nghệ thuật Nhật Bản cho một số cơ quan truyền thông, bao gồm Pen Magazine, Metropolis, Time Out Tokyo, Yokogao và Deeper Japan.

Trang

21.11.25

Bắc Kinh và Washington tái khởi động cuộc chiến thương mại đầy rủi ro