 |
| Dani Rodrik (1957-) |
Sự từ nhiệm của cánh tả
Dani Rodrik
RONDA, TÂY BAN NHA – Khi thế giới đang choáng váng trước cú sốc Brexit, thì nó cũng cho thấy các nhà kinh tế và nhà hoạch định chính sách đã đánh giá thấp như thế nào sự mong manh chính trị của hình thức toàn cầu hóa hiện tại. Dân chúng xem ra đang thể hiện sự nổi loạn của họ dưới nhiều hình thức đa dạng, chồng chéo: tái khẳng định bản sắc của địa phương và của quốc gia, đòi hỏi sự kiểm soát dân chủ và trách nhiệm giải trình nhiều hơn, không chấp nhận các đảng chính trị trung dung, và không tin tưởng các giới tinh hoa và chuyên gia.
Sự phản ứng dữ dội này đã được dự đoán. Một số nhà kinh tế, trong đó có tôi, đã cảnh báo về những hậu quả của việc thúc đẩy toàn cầu hóa kinh tế vượt ra ngoài ranh giới của các thể chế đang điều tiết, ổn định và chính đáng hóa các thị trường. Việc siêu toàn cầu hóa trong thương mại và tài chính, nhằm tạo ra mà không gây chấn động những thị trường thế giới mang tính hội nhập, đã làm các xã hội tan rã tại nhiều nước.
 |
| Donald Trump (1946-) |
 |
| Bernie Sanders (1941-) |
Điều ngạc nhiên lớn nhất là phản ứng chính trị mang tính thiên hữu. Tại châu Âu, phần lớn những người theo chủ nghĩa dân tộc và những người bài ngoại theo chủ nghĩa dân tuý đã gia tăng đáng kể, còn ảnh hưởng của cánh tả chỉ gia tăng ở một ít nước như Hy Lạp và Tây Ban Nha. Tại Hoa Kỳ, ứng cử viên mị dân thuộc cánh hữu Donald Trump đang xoay xở để thay thế giới quyền uy của đảng Cộng hòa, trong khi ứng cử viên thuộc cánh tả Bernie Sanders đã không tài nào vượt qua được ứng cử viên trung dung Hillary Clinton.
Là một sự đồng thuận mới nổi được thừa nhận một cách miễn cưỡng, toàn cầu hóa làm nổi bật sự phân chia giai cấp giữa những người có kỹ năng và nguồn lực để tận dụng lợi thế của các thị trường toàn cầu với những người không có những thứ trên. Sự phân chia về thu nhập và giai cấp, trái ngược với sự phân chia giai cấp dựa trên chủng tộc, sắc tộc hay tôn giáo, theo truyền thống đã củng cố cánh tả về mặt chính trị. Vậy tại sao cánh tả không thể tạo ra một thách thức chính trị đáng kể đối với toàn cầu hóa?
 |
| Hillary Clinton (1947-) |
 |
| Marine Le Pen (1968-) |
Câu trả lời là vấn đề nhập cư đã làm lu mờ các "cú sốc" khác của sự toàn cầu hóa. Cảm giác bị đe dọa gắn với dòng người nhập cư và người tị nạn từ các nước nghèo với nhiều truyền thống văn hóa rất khác nhau đã làm trầm trọng thêm sự phân chia bản sắc giai cấp, và các chính trị gia cực hữu đã khai thác khá thành công vấn đề đặc biệt này. Vì vậy, không có gì bất ngờ khi các chính trị gia cánh hữu, từ Trump đến Marine Le Pen, đã thêm mắm thêm muối vào thông điệp tái khẳng định chủ quyền quốc gia của họ bằng một liều lượng lớn những biểu tượng chống Hồi giáo.
Các nền dân chủ thuộc châu Mỹ Latinh thì có một bộ mặt tương phản đáng kể. Đối với các nước này, toàn cầu hóa được trải nghiệm chủ yếu như một cú sốc về thương mại và đầu tư nước ngoài, hơn là một cú sốc về vấn đề nhập cư. Toàn cầu hóa trở thành đồng nghĩa với cái gọi là các chính sách của đồng thuận Washington và mở cửa tài chính. Vấn đề nhập cư từ các nước Trung Đông hoặc châu Phi vẫn còn hạn chế và có tác động chính trị rất nhỏ. Vì vậy, sự phản ứng dân túy ở châu Mỹ Latin – Brazil, Bolivia, Ecuador, và tai hại nhất, Venezuela – mang hình thức của cánh tả.
Tình hình cũng diễn ra tương tự tại Hy Lạp và Tây Ban Nha – hai trường hợp ngoại lệ của sự hồi sinh cánh hữu ở châu Âu. Tại Hy Lạp, sai lầm chính trị chính là các chính sách thắt lưng buộc bụng được các định chế châu Âu và Quỹ Tiền tệ Quốc tế áp đặt. Tại Tây Ban Nha, hầu hết những người nhập cư gần đây đến từ các nước châu Mỹ Latinh với nền văn hóa tương tự. Ở cả hai nước này, cánh cực hữu thiếu những điều kiện thuận lợi mà nó có được ở các nước khác.
Nhưng kinh nghiệm ở châu Mỹ Latinh và Nam Âu xem ra cho thấy một điểm yếu lớn hơn của cánh tả: thiếu một chương trình rõ ràng để tái tạo lại chủ nghĩa tư bản và toàn cầu hóa trong thế kỷ XXI. Từ Đảng Syriza của Hy Lạp đến Đảng Lao Động của Brazil, cánh tả đã không đưa ra được những ý tưởng thực tế về mặt kinh tế và hợp lòng dân về mặt chính trị, ngoài các biện pháp mang tính cải tiến chẳng hạn như chính sách chuyển nhượng thu nhập.
Các nhà kinh tế và nhà kỹ trị thuộc cánh tả chịu một phần lớn trách nhiệm. Thay vì đóng góp cho một chương trình như vậy, họ từ nhiệm quá dễ trước trào lưu thị trường bảo căn (market fundamentalism) và chấp nhận các giáo điều trung tâm của nó. Tệ hơn nữa, họ còn dẫn dắt phong trào siêu toàn cầu hóa đến những thời điểm quyết định.
 |
| Rawi Abdelal (1971-) |
 |
| Jacques Delors (1925-) |
Nâng việc tự do lưu chuyển đồng vốn – đặc biệt đối với các loại vốn ngắn hạn – thành một chuẩn mực chính sách của Liên minh châu Âu, Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế, và IMF – có lẽ là quyết định tai hại nhất đối với nền kinh tế toàn cầu trong những thập kỷ gần đây. Như giáo sư tại trường kinh doanh Harvard Business School Rawi Abdelal đã chỉ ra, nỗ lực này được khởi xướng vào cuối những năm 1980 và đầu những năm 1990 không phải do những ai theo ý thức hệ của thị trường tự do, mà là do các nhà kỹ trị người Pháp như Jacques Delors (tại Ủy ban châu Âu) và Henri Chavranski (tại tổ chức OECD, Organization for Economic Co-operation and Development, Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế), những người có liên hệ chặt chẽ với Đảng Xã hội Pháp. Tương tự, tại Hoa Kỳ, đó là các nhà kỹ trị có liên hệ với với Đảng Dân chủ theo học thuyết Keynes, chẳng hạn như Lawrence Summers, người phụ trách chính sách bãi bỏ các quy định về tài chính.
 |
| F. Mitterrand (1916-1996) |
 |
| Lawrence Summers (1954-) |
Từ sự thất bại trong chính sách theo học thuyết Keynes của Mitterrand vào đầu những năm 1980, các nhà kỹ trị xã hội chủ nghĩa của Pháp dường như đã kết luận rằng việc quản lý kinh tế trong nước đã không còn khả thi, và rằng không có đối chọn thay thế đích thực nào khác đối với việc toàn cầu hóa tài chính. Điều tốt nhất có thể làm là ban hành các quy tắc trên toàn châu Âu và trên toàn cầu, thay vì để cho các cường quốc như Đức hay Mỹ áp đặt các quy tắc của họ.
Tin tốt là khoảng trống trí tuệ của cánh tả đang được san lấp, và không còn lý do nào để tin vào sự chuyên chế của việc "không có lựa chọn thay thế." Các chính trị gia thuộc cánh tả ngày càng ít lí do để không sử dụng hỏa lực do các học giả "đáng kính" trong kinh tế học cung cấp.
 |
| José A. Ocampo (1952-) |
 |
| Tony Atkinson (1944-) |
Thử xem một vài ví dụ: Anat Admati và Simon Johnson đã ủng hộ các chính sách cải cách triệt để trong ngành ngân hàng; Thomas Piketty và Tony Atkinson đã đề xuất một tập hợp các chính sách để xử lí sự bất bình đẳng ở cấp độ quốc gia; Mariana Mazzucato và Ha-Joon Chang đã viết những bài viết sáng suốt về cách thức triển khai khu vực công để thúc đẩy sự đổi mới toàn diện; Joseph Stiglitz và José Antonio Ocampo đã đề xuất những cải cách mang tính toàn cầu; Brad DeLong, Jeffrey Sachs, và Lawrence Summers (vẫn lại ông này!) đã ủng hộ những dự án đầu tư công lâu dài vào các cơ sở hạ tầng và nền kinh tế xanh. Có đủ các yếu tố ở đây để xây dựng một chương trình kinh tế của cánh tả.
 |
| Mariana Mazzucato (1968-) |
 |
| Ha–Joon Chang (1963-) |
Một sự khác biệt cốt yếu giữa cánh hữu và cánh tả là việc cánh hữu phát triển dựa vào việc đào sâu chia rẽ sâu sắc trong xã hội – "chúng ta" so với "họ" – trong khi cánh tả, nếu thành công, tìm cách khắc phục những đối kháng ấy thông qua cải cách. Vì thế, nghịch lý là các làn sóng cải cách trước đó từ cánh tả – học thuyết Keynes, dân chủ xã hội, nhà nước phúc lợi – đã cứu nguy bản thân chủ nghĩa tư bản và nay làm cho chúng trở nên thừa thải một cách hiệu quả. Một lần nữa, khi cánh tả thiếu một chương trình kinh tế rõ ràng, thì phạm vi hoạt động sẽ rộng mở cho các nhóm theo chủ nghĩa dân tuý và cực hữu, những người sẽ đưa thế giới – như họ đã luôn làm như thế – đến sự chia rẽ sâu sắc hơn và xung đột thường xuyên hơn.
Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch
