 |
| Douglass North (1920-2015) |
Douglass C. North, một cách tiếp cận lịch sử khác
Được đào tạo theo trường phái tân cổ
điển, nhưng là nhà tư tưởng phi điển hình, Douglass North là một trong những
người sáng lập sử học kinh trắc và kinh tế học thể chế. Cách tiếp cận của ông
kết hợp các lý thuyết kinh tế, chính trị, xã hội và khoa học nhận thức.
Douglass
North mô tả hành trình trí tuệ của ông như là
"một hành trình dài, chắc chắn không
thể đoán trước, từ chủ nghĩa Marx đến các ngành khoa học nhận thức".
Clio là một trong chín nữ thần Muses, con của thần Zeus và thần Mnemosyne,
nữ thần bảo vệ cho khoa học và thơ ca. Thường cầm trên tay một cuốn sách cổ
(papyrus), bà là người bảo trợ của lịch sử, khoa học ứng dụng từ thời cổ đại xa
xưa nhất. Bộ môn này được bàn luận, từ thời đó đến ngày nay, theo nhiều cách
khác nhau, từ những bài tường thuật của Herodotus và Thucydides đến trường phái Annales, qua các biên niên
sử thời Trung cổ, những bài giới thiệu tiểu sử và lịch sử dân gian. Trường phái Annales, được thành lập tại nước
Pháp vào những năm 1930, đối lập lịch sử truyền thống, với những tường thuật thiếu
sinh khí các sự kiện, một lịch sử toàn diện, tích hợp tất cả các lĩnh vực hoạt
động của con người, trong đó có kinh tế học, và ưu tiên cho thời kỳ dài hạn.
 |
| Clio |
Trong khi một số nhà sử học tìm cách tích hợp kinh tế học, văn hóa, khoa
học, công nghệ và hệ tư tưởng vào lịch sử, thì ngược lại một số nhà kinh tế
khác lại tìm cách tích hợp lịch sử vào kinh tế học. Những nhà kinh tế này làm
điều đó bằng cách ứng dụng các phương pháp định lượng và hình thức được phát
triển vào thế kỷ XX trong khung của kinh tế học vi mô tân cổ điển, dựa trên tiên
đề tính duy lý của homo economicus
(con người kinh tế), bị sự khan hiếm không thể tránh được ràng buộc. Dự án này
là một phần của một phong trào rộng lớn hơn được gán cho tên gọi là "chủ nghĩa
đế quốc về kinh tế", nhằm áp dụng vào tất cả các lĩnh vực đời sống của
con người – chính trị, gia đình, giới tính, tội phạm, pháp luật – những kỹ
thuật phân tích của kinh tế học tân cổ điển.
Chính vì vậy mà một nhóm các nhà kinh tế, chủ yếu là người Mỹ, tự cho mình
nhiệm vụ, trong những năm 1950 và 1960, tách lịch sử ra khỏi việc xử lí thuần
túy mang tính mô tả về các thể chế và các hoạt động kinh tế, để từ đó tạo ra
một khoa học được hình thức hóa và toán hóa, dựa trên các luận điểm của phân
tích tân cổ điển. Một cuộc họp đầu tiên được tổ chức vào năm 1957 tại
Williamstown, Massachusetts, dưới sự chủ trì của Hiệp hội Lịch sử kinh tế và Cơ
quan Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia, đã dẫn đến sự ra đời của "lịch sử kinh tế mới". Douglass
North, người có luận án tiến sĩ về lịch sử bảo hiểm nhân thọ tại Hoa Kỳ, là một
trong những người thúc đẩy chính của sự kiện này. Năm 1960, ông giành được
quyền lãnh đạo Tạp chí Lịch sử kinh tế (Journal
of Economic History), được xem là thắng lợi của điều mà người ta bắt đầu
gọi là "sử trắc học (cliométrie)", với cuốn sách cổ của
nữ thần Clio được thay thế bằng một máy tính. Người ta cũng đã đặt tên cho bộ
môn mới này bằng những thuật ngữ như "sử
học kinh trắc" hay "lịch sử
định lượng". Một trong những kỹ thuật của bộ môn này là phân tích
"phản sự kiện", nghĩa là
việc tưởng tượng và đo lường những gì sẽ xảy ra nếu sự kiện này hay sự kiện
khác, chẳng hạn như sự ra đời của đường sắt, không xảy ra.
Từ toán học đến các thể chế
Được đào tạo theo trường phái tân cổ điển, nhưng North là một thành viên
phi điển hình. Lúc đầu, ông là một người marxist tâm phục khẩu phục và tỏ ra rất tôn
kính với cách tiếp cận của Marx, ngay cả khi ông phê phán các luận điểm của cách tiếp cận này. Các
nghiên cứu của ông, như ông cho biết, luôn hướng đến một câu hỏi duy nhất: vì
sao một số nền kinh tế trở nên giàu có và một số nền kinh tế khác thì nghèo
khó? Lời đáp cho câu hỏi này, đối với ông, là một điều kiện tiên quyết cho mọi
nỗ lực nhằm cải thiện các xã hội. Trong cuốn sách đầu tiên của ông, xuất bản
năm 1961, cũng là cuốn sách đầu tiên được đồng nhất với dòng sử trắc học, North
cáo buộc lịch sử truyền thống đã bất lực trong việc nhận thức bản chất và nhịp
độ phát triển kinh tế trong dài hạn. Chất vấn lại luận điểm cho rằng sự tăng
trưởng kinh tế của Hoa Kỳ đã được kích hoạt chủ yếu sau và nhân cuộc nội chiến,
ông khẳng định rằng ngược lại cuộc nội chiến đã làm gián đoạn một quá trình đã
bắt đầu từ lâu trước đó, và gắn một cách cơ bản với sự tiến triển của nền kinh
tế thị trường và gắn với những biến động giá cả các sản phẩm và các nhân tố.
Ông cho thấy sự tiến triển này được kết hợp với những giao dịch phức tạp giữa
ba nền kinh tế khu vực, các nền kinh tế của miền Nam, của miền Bắc và của miền
Tây. Ông đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò của sản xuất và lưu thông nguyên liệu
trong sự tăng trưởng kinh tế.
 |
| John R. Commons (1862-1945) |
Trong hai cuốn sách đầu tiên, North ứng dụng các kỹ thuật phân tích tân cổ
điển vào việc nghiên cứu sự tăng trưởng kinh tế trong dài hạn của Hoa Kỳ. Vào
lúc cuốn sách thứ hai được xuất bản, ông bắt đầu đặt lại câu hỏi việc sử trắc
học chỉ sử dụng duy nhất các công cụ này. Dù không loại bỏ các định đề tân cổ
điển, North cũng phê phán bản chất tĩnh tại của chúng. Thực vậy, ông cho rằng,
để hiểu được diễn tiến kinh tế, cần phải sử dụng các hiện tượng nằm ngoài lĩnh
vực quan tâm bình thường của các nhà kinh tế: các quy tắc xã hội, các quá trình
hoạch định chính sách, các tổ chức và các thể chế. Cơ cấu thể chế của một xã
hội bao gồm những quy tắc phi chính thức, như các tập quán, các chuẩn mực ứng
xử, các truyền thống, và các quy tắc chính thức như hiến pháp, pháp luật, các
quy định pháp lý. Là người đọc các tác giả như Thorstein Veblen và John R. Commons, cũng như của
Karl Marx và Joseph Schumpeter, North đã xác định mục tiêu là
xây dựng một "kinh tế học thể chế
mới", hợp nhất những điểm mạnh của các phương pháp tiếp cận thể chế, marxist và tân cổ điển trong một cấu trúc lý thuyết mới. Lý thuyết tăng trưởng
kinh tế phải dựa trên một lý thuyết về những thay đổi thể chế. Lịch sử kinh tế,
lịch sử chính trị và lịch sử xã hội phải được tích hợp.
Những nghiên cứu được tiến hành theo cách nhìn mới này đã dẫn đến những
cuốn sách được xuất bản vào năm 1971 và 1973. Cuốn sách thứ hai, mà ông giới
thiệu là mang tính cách mạng, trình bày một bức tranh lịch sử của châu Âu từ năm
900 đến năm 1700. Trong cuốn sách đó, ông đã đưa vào các khái niệm về chi phí
giao dịch và quyền sở hữu được Ronald Coase một người bạn của ông phát triển, và
trao cho chúng vai trò trung tâm. Trong khi Ronald Coase ứng dụng chúng vào nghiên
cứu các doanh nghiệp, thì North lại ứng dụng chúng vào nghiên cứu hiệu suất
tổng thể của nền kinh tế. Những thành công trong quá trình tăng trưởng kinh tế,
theo ông, gắn chặt với sự tồn tại của các thể chế đảm bảo quyền sở hữu, từ đó
cho phép giảm chi phí giao dịch và kích hoạt nỗ lực kinh tế. Nhà nước đóng vai
trò thiết yếu trong quá trình này. Trong một bài báo viết về các thể chế được
đăng vào năm 1991 trên Journal of
Economic Perspective (Tạp chí về viễn
cảnh kinh tế học), ông mô tả dự án trí tuệ của ông: "Vấn đề trung tâm của lịch sử kinh tế và phát
triển kinh tế là xem xét sự tiến triển của các thể chế chính trị và kinh tế,
tạo ra một môi trường kinh tế dẫn đến một sự gia tăng năng suất"
(trang 98). North cho rằng trong số những người đi trước, Adam Smith và Karl
Marx đã hoàn toàn hiểu rõ mối liên hệ giữa việc xác lập các quyền sở hữu
hiệu quả và sự tăng trưởng kinh tế.
Từ thể chế đến hệ tư tưởng
Luôn đặt lại vấn đề về các kết quả nghiên cứu của mình, North đi đến việc
nhận ra rằng các nghiên cứu ấy không tính đến một hiện tượng phổ biến, cụ thể
là sự dai dẳng, thường trong một thời gian rất dài, của những thể chế không
hiệu quả, làm chậm lại hoặc kìm hãm hoàn toàn sự phát triển kinh tế. Ở đây phải
xuất hiện một chiều kích của nhân loại mà phân tích kinh tế truyền thống, với
những ngoại lệ hiếm hoi – giống như trường hợp của Schumpeter – đã để qua một bên,
vì cho rằng không thể xử lý nó "một
cách khoa học", không thể mô hình hóa nó. Ông nhắm đến những ý tưởng,
những định kiến, những giáo điều, những huyền thoại, những điều cấm kỵ, những
hệ tư tưởng. Việc xét đến hệ tư tưởng đã dẫn North đến việc đặt lại vấn đề đối
với một trong những định đề chính của phân tích tân cổ điển, định đề về tính
duy lý của các tác nhân kinh tế khi đối mặt với những thông tin không đầy đủ và
thường không chính xác.
Vào năm 1981 và 1990, sau khi xuất bản hai cuốn sách phát triển quan điểm
này, North cho rằng một câu hỏi quan trọng đã bị làm lu mờ: ý tưởng từ đâu mà
có? Như vậy, cần phải thoát khỏi hoàn toàn kinh tế học và thậm chí cả các ngành
khoa học xã hội để tiếp cận các lãnh vực của tâm lý học. North bắt đầu nghiên
cứu các quá trình nhận thức, chất vấn cách thức vận động của trí óc và não,
và các mối liên kết giữa sự vận động ấy, giữa học tập, sự xuất hiện của niềm
tin và sự hình thành các lựa chọn. Đó là những chủ đề được đề cập trong cuốn
sách mà ông xuất bản vào năm 85 tuổi, tìm cách tích hợp các lý thuyết kinh tế,
chính trị, xã hội và các khoa học nhận thức.
North đã mô tả hành trình trí tuệ của ông như là "một hành trình dài, chắc chắn không thể đoán
trước, từ chủ nghĩa Marx đến các ngành khoa học nhận thức" (trong tác phẩm Lives of the Laureates–Cuộc
đời của những người đoạt giải thưởng, dưới sự chỉ đạo của William Breit và
Roger W. Spencer, MIT Press, 1995, trang 251). Ngoài hành trình trí tuệ ấy, ông
cũng làm nhiệm vụ là cố vấn kinh tế cho nhiều nước trên thế giới và là nhà tổ
chức trong giới học thuật. Năm 1997, cùng với Ronald Coase và Oliver Williamson, ông thành lập Hiệp hội Quốc tế vì một Kinh tế học Thể chế Mới.
Douglass C. North qua vài năm tháng
1920: Sinh tại Cambridge, bang Massachusetts.
1942: đỗ cử nhân tại Đại học California, Berkeley.
1942-1946: học nghề lái tàu trong ngành hàng hải thương mại; đồng thời
cũng học lái máy bay.
1952: đỗ tiến sĩ tại Đại học Berkeley.
1950-1983: Giáo sư tại Đại học Washington.
1960-1966: đồng giám đốc Tạp chí
Lịch sử kinh tế.
1961: The Economic Growth
of the United States, 1790-1860 (Tăng
trưởng kinh tế của Hoa Kỳ, 1790-1860).
1966: Growth and Welfare in
the American Past. A New Economic History (Tăng trưởng và phúc lợi trong quá khứ nước Mỹ. Một lịch sử kinh tế mới).
1971: đồng tác giả với Lance E. Davis, Institutional Change and American Economic Growth (Thay đổi thể chế và tăng trưởng kinh tế Mỹ).
Đồng tác giả với Roger Leroy Miller, The
Economic of Public Issues (Khía cạnh
kinh tế của các vấn đề công).
1972-1973: Chủ tịch Hiệp hội Lịch sử kinh tế.
1973: đồng tác giả với Robert P. Thomas, The Rise of the Western World. A
New Economic History (Sự nổi lên của
phương Tây. Một lịch sử kinh tế mới).
1981: Structure and Change
in Economic History (Cơ cấu và thay
đổi trong lịch sử kinh tế).
1983: được phong giáo sư tại Đại học Washington ở St. Louis,
Missouri.
1985-1990: Giám đốc sáng lập Trung tâm kinh tế chính trị, thuộc Đại
học Washington.
1990: Institutions,
Institutional Change and Economic Performance (Thể chế, thay đổi thể chế và thành tựu kinh tế).
 |
| Robert Fogel (1926-2013) |
1993: cùng với Robert Fogel, được trao giải thưởng của Ngân hàng Thụy
Điển để tưởng nhớ Alfred Nobel.
1996: chủ biên, đồng tác giả với Lee J. Alson và Thrain
Eggertsson, Empirical Studies in
Institutional Change (Các nghiên cứu
thực nghiệm trong thay đổi thể chế).
2005: Understanding the
Process of Economic Change (Tìm hiểu
về quy trình thay đổi kinh tế).
2010: Violence and Social
Orders (Bạo lực và trật tự xã hội).
Để tìm hiểu thêm
Những tác phẩm của North
• La croissance économique des États-Unis, Institut pour le développement économique, Banque
internationale pour la reconstruction et le développement, 1963.
• Growth and Welfare in the American
Past. A New Economic History, Prentice-Hall, 1966.
• Institutional Change and American
Economic Growth, avec Lance E. Davis, Cambridge
University Press, 1971.
• The Economic of Public Issues, avec Roger Leroy Miller, Harper & Row, 1971.
• L’essor du monde occidental. Une
nouvelle histoire économique, avec Robert T. Thomas, Flammarion, 1980.
• Structure and Change in Economic
History, W. W. Norton, 1981.
• Institutions, Institutional Change and
Economic Performance, Cambridge University Press, 1990.
• Empirical Studies in Institutional
Change, avec Lee J. Alson et Thrain Eggertsson,
Cambridge University Press, 1996.
• Le processus de développement
économique, Editions d’organisation, 2005.
• Violence and Social Orders, avec John Joseph Wallis et Barry R. Weingast, Gallimard,
2010.
Những tác phẩm viết về North
• “Douglass C. North”, par Gary D. Libecap, dans New Horizons in Economic Thought, par
Warren J. Samuels (dir.), Edward Elgar, 1992.
• “Présentation”, par
Yves Ménard, dans Le processus de
développement économique, de Douglas C. North, Editions d’organisation,
2005.
• “Douglass C. North’s Contributions to Economics and Economic
History”, par Johan Myhrman et Barry R. Weingast, Scandinavan Journal of Economics, vol.
96, no 2, 1994.
• Explorations in the New Economic
History: Essays In Honor of Douglass C. North, par Roger L. Ransom, Richard Sutch et Gary M. Walton
(dir.), Academic Press, 1982.
• North and Thomas, The Rise
of the Western World, par Robert Rollinat, Dictionnaire des grandes œuvres économiques,
par Xavier Greffe, Jérôme Lallement et Michel De Vroey (dir.), Dalloz, 2002.
North trên mạng
Gilles Dostaler
Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch
Nguồn: “Douglass
C. North, une autre approche de l'histoire” của G. Dostaler
trong Alternatives Economiques Poche
no.057, tháng 10 năm 2012.
