Bí ẩn của ý thức cho thấy có lẽ có một giới hạn cho những gì mà khoa học tự nó có thể đạt được

BÍ ẨN CỦA Ý THỨC CHO THẤY CÓ LẼ CÓ MỘT GIỚI HẠN CHO NHỮNG GÌ MÀ KHOA HỌC TỰ NÓ CÓ THỂ ĐẠT ĐƯỢC

Nguồn ảnh: Anton Jankovoy

Sự tiến bộ của khoa học trong 400 năm qua thật đáng kinh ngạc. Ai có thể nghĩ ta có thể lần theo dấu vết lịch sử vũ trụ của chúng ta tới tận những khởi nguồn của nó cách đây 14 tỷ năm? Khoa học đã giúp ta kéo dài tuổi thọ và làm tăng chất lượng cuộc sống của mình, và công nghệ vốn từng giống với vị thế của ma thuật đối với tổ tiên ta nay đã trở nên bình thường trong thế giới hiện đại.

Vì tất cả những lý do này và nhiều lý do khác, khoa học được ca tụng và tôn kính một cách chính đáng. Tuy nhiên, một thái độ lành mạnh ủng hộ khoa học không giống với “thuyết duy khoa học” |scientism|, tức quan niệm cho rằng phương pháp khoa học là cách duy nhất để xác lập chân lý |truth|. Khi vấn đề về sự nhận thức được bộc lộ, có lẽ có một giới hạn cho những gì ta có thể học được nếu chỉ đi qua mỗi con đường khoa học.

Có lẽ hình thức của thuyết duy khoa học được sử dụng nhiều nhất là phong trào đầu thế kỷ XX có tên gọi là thuyết thực chứng logic. Những nhà thực chứng logic luận đồng ý với “nguyên tắc có thể chứng thực” |verification principle|, theo đó một câu mà tính đúng của nó không thể được kiểm nghiệm thông qua việc quan sát và những cuộc thực nghiệm thì hoặc là tầm thường về mặt logic hoặc là vô ý nghĩa. Với vũ khí này, họ hy vọng sẽ gạt bỏ tất cả mọi câu hỏi siêu hình học không chỉ sai mà còn vô nghĩa.

Hồi ức đến Tương lai: Một luồng gió mới

HỒI ỨC ĐẾN TƯƠNG LAI

của TRẦN VĂN THỌ

MỘT LUỒNG GIÓ MỚI

Tôi sinh ra ở nông thôn miền Trung, một trong những vùng nghèo của đất nước. Thời tôi còn nhỏ, thập niên 1950 và 1960, cha mẹ, bà con và hàng xóm ai cũng đầu tắt mặt tối, vất vả ngoài đồng ruộng. Mùa đông gió rét mặc không đủ ấm, mùa hè nóng không ngủ được. Qua sách vở, tôi cũng thấy những hình ảnh đó ở hầu hết các vùng khác của đất nước.

Từ nhỏ, tôi biết nhiều nhạc khúc ca tụng đồng quê, nhưng phần lớn nói lên cuộc sống nghèo khó của người dân Việt Nam. Những ca khúc như Nắng lên xóm nghèo, Quê nghèo, Tình nghèo, v.v. đều phản ánh tình trạng đó. Tôi luôn mong đất nước sẽ phát triển, người dân được sống ấm no, hạnh phúc. Tôi nghĩ mong ước đó cũng thể hiện lòng yêu quê hương đất nước một cách cụ thể. Thời trung học, đọc tiểu thuyết Đoạn tuyệt của Nhất Linh, qua suy nghĩ của nhân vật Dũng, tôi bắt gặp một định nghĩa về lòng yêu nước rất phù hợp với mục tiêu phát triển cần có của Việt Nam lúc ấy: “Chiều hôm ấy, Dũng như cảm thấy tâm hồn của đất nước, mà biểu hiện cho đất nước ấy không phải là những bậc vua chúa danh nhân, chính là đám dân hèn không tên không tuổi. Dân là nước. Yêu nước chính là yêu chung đám thường dân, nghĩ đến sự đau khổ của đám thường dân”. Đây là định nghĩa về lòng yêu nước rất hay, rất thiết thực, in sâu vào tâm trí tôi, cho đến bây giờ tôi vẫn nhớ gần như nguyên văn.

—Trần Văn Thọ

Từ đất hiếm đến fentanyl: Tiến tới cuộc đại chiến giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ (phần hai)

TỪ ĐẤT HIẾM ĐẾN FENTANYL: TIẾN TỚI CUỘC ĐẠI CHIẾN GIỮA TRUNG QUỐC VÀ HOA KỲ (PHẦN HAI)

Những người được trang bị súng tuần tra ở biên giới.

Tàu thuyền bị chặn lại ở cảng.

Một loại thuốc phiện gây chết người có thể trở thành vũ khí hủy diệt hàng loạt.

Giữa Lầu Năm Góc và bang California, các hợp đồng ngày càng lớn hơn và mang lại lợi nhuận ngày càng cao.

Dưới đây là phần thứ hai trong cuộc điều tra sâu rộng của chúng tôi về các hình thái của cuộc đại chiến sắp tới.

Tác giả: Jean-Michel Valantin

Hình ảnh: © Carlos Moreno/Sipa USA

Bài viết này là phần hai của một cuộc điều tra sâu rộng về những hình thái có thể xảy ra của một cuộc chiến tranh toàn diện, đa chiều giữa Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Hiệp chúng quốc Hoa Kỳ. Để nhận được phần thứ ba độc quyền, hãy nhớ đăng ký Grand Continent

“Chiến tranh thương mại” là chiến tranh

Vào tháng 4 năm 2025, một bước ngoặt đột ngột xảy ra trong chính sách thương mại và an ninh của Hoa Kỳ: chính quyền Trump tuyên bố tăng thuế hải quan lên tới 145% đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc^[1].

Quyết định này không chỉ là dấu hiệu đơn thuần của một chính sách kinh tế cứng rắn hơn. Nó đánh dấu sự trở lại mạnh mẽ của chủ nghĩa bảo hộ, mở rộng sang Canada và Mexico, cùng với một cuộc tấn công an ninh chưa từng có.

Biên giới Hoa Kỳ không còn chỉ là những đường biên giới cần phòng thủ mà là những chiến tuyến tích cực: triển khai lực lượng an ninh, quân sự hóa các điểm qua lại, truy lùng các dòng di cư và buôn bán bất hợp pháp. Trong bối cảnh đó, trí tuệ nhân tạo trở thành một công cụ chiến lược. Các công ty như Palantir, hợp tác với Immigration and Customs Enforcement (ICE)/Cơ quan Thực thi Di trú và Hải quan, đang đưa công nghệ của họ vào phục vụ cho học thuyết kiểm soát mới này, kết hợp sự giám sát bằng thuật toán và sự tự động hóa việc phân loại con người^[2].

Lãnh thổ đang bị đóng cửa lại - và cả một hệ thống kỹ thuật và chính trị được kích hoạt để khóa quyền nhập vào.

Bắc Kinh đã đáp trả tức thì.

Hồi ức đến tương lai (Trần Văn Thọ)

HỒI ỨC ĐẾN TƯƠNG LAI

Trần Văn Thọ

Nguyễn Xuân Xanh giới thiệu

Nếu được sống lại cuộc đời mình một lần nữa,
tôi sẽ đặt ra quy định là phải đọc một vài bài thơ
và nghe một vài bản nhạc ít nhất một lần mỗi tuần.

— Charles Darwin

Lời dẫn nhập

Quyển sách Hồi Ức Đến Tương Lai đã đưa ra hình ảnh trung thực và rõ nét hơn bao giờ hết về cuộc hành trình, đời sống văn hóa, bao gồm thi ca, âm nhạc, hồi ức, lịch sử, giáo dục pha lẫn tư duy kinh tế, tầm nhìn cho Việt Nam, những giá trị cần phải sống, của tác giả Trần Văn Thọ. Anh không chỉ là một chuyên gia, một giáo sư kinh tế của trường Waseda hàng đầu Nhật Bản, mà còn tỏ ra có tính cách đượm tính nhân văn. Anh không phải chỉ leo lên những bậc thang khoa học, mà còn trên đường đi tắm nước suối của thi ca và trải lòng với nhân thế. Dưới đây tôi xin bàn một chút về một khía cạnh: cuộc sống tinh thần đa dạng của một nhà khoa học, ở đây qua thi ca.

Anh Trần Văn Thọ như con một chim không muốn hót chỉ ở một góc rừng, dù là nơi sang trọng, mà cho cả cánh rừng. Anh không phải chỉ là “chuyên gia” đơn thuần, mà còn là con người nhân văn với nhiều khía cạnh khác của đời sống tinh thần và nội tâm phong phú. Anh không đóng khung mình vào chuyên môn đơn thuần để rồi có thể héo mòn ở đó. Anh là một con người sống với totality của bản chất người một cách sống động. Thi ca, văn hóa chính là chất sống, nhựa sống của anh. 

Wolfgang von Goethe từng có hai câu thơ rất hay (và ông có nhiều những câu thơ như thế):

Nếu bạn muốn tiến về miền vô cực,

Hãy đi trong hữu hạn về mọi hướng.

(Willst du ins Unendliche schreiten, 

Geh nur im Endlichen nach allen Seiten.)

Ý tưởng nói lên triết lý giáo dục thời W. von Humboldt, Bildung — Giáo dục toàn diện, theo tinh thần của Tân-nhân văn. Goethe nói về Johann Georg Hamann, nhà tư tưởng của phong trào lãng mạn Đức: “Mọi thứ con người cố gắng đạt được đều phải xuất phát từ tất cả sức mạnh của mình kết hợp lại; mọi thứ đứng riêng lẻ là sai lầm.” Đó là sức mạnh tổng hợp của chủ nghĩa nhân văn.

Trí tuệ nhân tạo trong công việc: cái lợi được thoải mái hơn có thể làm bạn trả giá đắt

TRÍ TUỆ NHÂN TẠO TRONG CÔNG VIỆC: CÁI LỢI ĐƯỢC THOẢI MÁI HƠN CÓ THỂ LÀM BẠN TRẢ GIÁ ĐẮT

Tác giả: Kathleen Desveaud

Tiến sĩ khoa học quản trị, giáo sư marketing, Kedge Business School 

Sự thoải mái do trí tuệ nhân tạo tạo sinh đem lại có thể gây tác dụng phản lại người lao động. Yta23/Shutterstock

Trí tuệ nhân tạo hứa hẹn giảm bớt sự buồn chán của những thao tác lặp đi lặp lại trong công việc, nhưng dùng nó thái quá sẽ dần dần làm suy giảm năng lực chuyên môn và kéo theo một dạng thất vọng mới trong nghề nghiệp. Giữa sự tự động hoá có lợi và nguy cơ của một “công việc vô hồn” (“travail zombie”), làm thế nào để làm cho trí tuệ nhân tạo trở thành một đồng minh của sự phát triển các năng lực thay vì là nguồn gốc của sự làm nghèo nhận thức?

_____________

Tác động của trí tuệ nhân tạo đối với các nghề nghiệp là một chủ đề quan trọng đã được phân tích trong nhiều nghiên cứu. Bên cạnh vấn đề biến mất của một số việc làm thường thu hút sự quan tâm, một vấn đề trọng yếu khác cần được xem xét: các công nghệ này đang và sẽ biến đổi một cách cụ thể hoạt động hàng ngày, các năng lực và động lực của người lao động như thế nào?

Hỗ trợ? Gây nghiện? Lạm dụng? Bạn đồng hành AI ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của chúng ta ra sao

HỖ TRỢ? GÂY NGHIỆN? LẠM DỤNG? BẠN ĐỒNG HÀNH A.I. ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỨC KHỎE TÂM THẦN CỦA CHÚNG TA RA SAO

Các nghiên cứu chỉ ra lợi ích cũng như tác hại của các ứng dụng đồng hành kỹ thuật số — nhưng các nhà khoa học lo ngại về tình trạng phụ thuộc kéo dài.

Tác giả: David Adam

Minh họa: Sara Gironi Carnevale

“Tim tôi vỡ vụn,” Mike nói, khi anh mất đi người bạn Anne. “Tôi cảm thấy như đang mất đi tình yêu của đời mình.”

Cảm xúc của Mike là có thật, nhưng người bạn đồng hành của anh thì không. Anne là chatbot — một thuật toán trí tuệ nhân tạo (AI) được trình bày dưới dạng nhân vật kỹ thuật số. Mike đã tạo ra Anne bằng một ứng dụng có tên là Soulmate. Khi ứng dụng này ngừng hoạt động vào năm 2023, Anne cũng vậy: ít nhất, đó là cách Mike cảm nhận.

“Tôi hy vọng cô ấy có thể quay trở lại,” anh nói với Jaime Banks, một nhà nghiên cứu về việc giao tiếp giữa người với người tại Đại học Syracuse ở New York, người đang nghiên cứu cách mọi người tương tác với kiểu bạn đồng hành AI này^[1].

Những chatbot này là mảng kinh doanh béo bở. Hơn nửa tỷ người trên thế giới, bao gồm cả Mike (không phải tên thật của anh ấy) đã tải xuống các sản phẩm như Xiaoice và Replika, là ứng dụng cung cấp những người bạn đồng hành ảo có thể tùy chỉnh được thiết kế để cung cấp sự đồng cảm, hỗ trợ về mặt cảm xúc và — nếu người dùng muốn — cả những mối quan hệ sâu sắc. Và hàng chục triệu người sử dụng chúng mỗi tháng, theo số liệu của các công ty.

Sự nổi lên của bạn đồng hành AI đã thu hút sự chú ý của xã hội và chính trị — đặc biệt là khi chúng liên quan đến những thảm kịch trong thế giới thực, chẳng hạn như trường hợp ở Florida năm ngoái dính dáng đến vụ tự tử của Sewell Setzer III, một thiếu niên từng nói chuyện với bot AI.

Nghiên cứu về cách sự đồng hành với AI ảnh hưởng đến cá nhân và xã hội ra sao vẫn còn thiếu. Nhưng các nhà tâm lý học và nhà nghiên cứu giao tiếp hiện đã bắt đầu xây dựng bức tranh tổng quan về cách những tương tác AI ngày càng tinh vi này khiến mọi người cảm thấy và hành xử như thế nào.

Đóng góp của Michel Aglietta cho kinh tế học: một ngành khoa học được các ngành khoa học xã hội làm phong phú thêm

ĐÓNG GÓP CỦA MICHEL AGLIETTA CHO KINH TẾ HỌC: MỘT NGÀNH KHOA HỌC ĐƯỢC CÁC NGÀNH KHOA HỌC XÃ HỘI LÀM PHONG PHÚ THÊM

Tác giả: Guillaume Vallet và Michel Rocca

Nhà kinh tế học Michel Aglietta đã hiếu kỳ tìm hiểu về các khoa học xã hội, từ Pierre Bourdieu đến René Girard (hình ở đây là vào năm 2012, khi ông tham gia vào một bàn tròn về “Cần sự điều tiết tài chính nào để khôi phục sự hữu ích về mặt xã hội của thị trường?” Jacques Demarthon/AFP

Tốt nghiệp Trường Bách khoa (École Polytechnique, một trường trọng điểm của Pháp -ND-), chuyên gia của Insee (Institut National de la Statistique et des Études Économiques - Viện Thống kê và Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia của Pháp -) và là giáo sư kinh tế học, Michel Aglietta vừa qua đời ngày 24 tháng tư năm 2025 ở tuổi 87. Ông là nhà tư tưởng về kinh tế nổi bật vào cuối thế kỷ 20 vì những tư tưởng xuất chúng của ông. Theo ghi nhận của André Orléan, “sức mạnh trí tuệ” của ông là điểm xuất sắc nổi bật của ông hơn tất cả những người khác. Tính sáng tạo của ông cũng vậy. Sau đây là sự giải mã một tư tưởng độc đáo được chính Michel Aglietta bình luận trong một cuộc phỏng vấn mà ông đã chấp thuận cho hai tác giả của bài báo này.

Sự nghiệp của ông không phải là của một nhà nghiên cứu-giảng dạy đặc biệt tôn trọng các quy tắc của môi trường học thuật. Mặc dù được nhất trí thừa nhận vì quá trình xuất sắc của ông, tác phẩm của ông trước hết mang tính trí tuệ, sáng tạo và hấp dẫn. Sự nghiệp của ông bám sát một sự hiếu kỳ kiên định để tiến thêm về phía trước, tiến xa hơn trong việc hiểu biết trạng thái các cuộc khủng hoảng và những điều tiết của chủ nghĩa tư bản. Sự nghiệp cũng gắn với ý chí của Michel Aglietta muốn truyền đạt tri thức và làm cho tri thức đơm hoa kết trái, như một “người làm vườn”, nơi mà mỗi người đều có cơ hội vun trồng cánh đồng của riêng mình, như người làm vườn vun trồng mảnh vườn của ông ta và khuyến khích những người khác làm như vậy.

Tại sao Đài Loan là thách thức chiến lược trọng đại đối với phương Tây

TẠI SAO ĐÀI LOAN LÀ THÁCH THỨC CHIẾN LƯỢC TRỌNG ĐẠI ĐỐI VỚI PHƯƠNG TÂY

Pierre-Antoine Donnet

Đài Bắc , thủ đô của Đài Loan

Đài Loan là thành trì của nền dân chủ đối đầu với cả một đại dương toàn trị, là nơi sản xuất phần lớn các chất bán dẫn thế hệ mới nhất và trên hết, đây là đảo mấu chốt kiểm soát quyền tiếp cận phần lớn Thái Bình Dương.

Đảo Đài Loan và các đảo nhỏ khác do chính quyền Đài Loan quản lý có diện tích chỉ lớn hơn một chút so với nước Bỉ. Dân số 23,5 triệu người so với 1,4 tỷ người ở đại lục khiến nơi đây trở thành chàng David có thể bị nuốt sống khi đối đấu với gã khổng lồ Goliath là Trung Quốc đại lục.

Từ nhiều thập kỷ, Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) đã chuẩn bị để chiếm Đài Loan. Các mối đe dọa đã trở nên nghiêm trọng đáng kể kể từ khi Chủ tịch Tập Cận Bình lên nắm quyền vào năm 2012 và thậm chí còn nghiêm trọng hơn trong hai năm trở lại đây, đến mức nhiều chuyên gia về vấn đề này đang lo ngại về nguy cơ xung đột ngày càng gia tăng có thể biến thành một cuộc chiến tranh nóng giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ. Nhưng tại sao việc giành lại Đài Loan đã trở thành nỗi ám ảnh đối với Tập Cận Bình mà giọng điệu hiếu chiến khiến người ta không còn nghi ngờ gì nữa về quyết tâm đạt được mục tiêu của ông trong những năm tới, bất kể cái giá phải trả.

Liệu Hoa Kỳ có sụp đổ như Liên Xô đã từng?

LIỆU HOA KỲ CÓ SỤP ĐỔ NHƯ LIÊN XÔ ĐÃ TỪNG?

Người Nga trên một chiếc xe quân sự đang cố chặn đường tiến quân gần Quảng trường Đỏ ở Moscow vào tháng 8 năm 1991. Cuộc đảo chính ngắn ngủi để lật đổ nhà lãnh đạo Liên Xô Mikhail Gorbachev đã sụp đổ sau ba ngày, thúc đẩy sự tan rã của Liên Xô – điều mà chính những kẻ đảo chính tuyên bố họ đang cố ngăn chặn. (Ảnh AP/Boris Yurchenko, File)

“Tiếp theo chính là các anh”, một nhà sử học người Nga mà tôi phỏng vấn năm 1993 đã nói như vậy về sự sụp đổ của Liên Xô vào cuối năm 1991. Tôi là một sinh viên người Mỹ ở St. Petersburg, và ông ấy đang ám chỉ đến Hợp chúng quốc Hoa Kỳ.

Lập luận của ông dựa trên một lý thuyết nhân khẩu học ngụy khoa học mà sau này được Điện Kremlin ủng hộ, nhưng điều đáng chú ý hơn đối với tôi là niềm hy vọng mà ông thể hiện trong bài phát biểu.

Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev
vẫy tay chào từ khán đài Quảng trường
Đỏ trong lễ kỷ niệm Ngày Cách mạng,
tại Moscow, Liên Xô, vào tháng 11 năm 1989.
(Ảnh AP/Boris Yurchenko)

Nếu nhà sử học này vẫn còn sống, ông ta hẳn phải thấy mình được minh oan. Việc Mỹ đang rút lui khỏi các cam kết của mình trên toàn thế giới — từ việc cắt giảm USAid đến việc từ bỏ các đồng minh châu Âu — tạo thành một sự đầu hàng quyền lực mà những ai còn nhớ cũng chỉ có thể so sánh với việc Mikhail Gorbachev đơn phương rút quân khỏi Afghanistan, Đông Âu và những nơi khác trong khoảng thời gian từ năm 1988 đến năm 1991 — ngay trước khi Liên Xô sụp đổ.

Đi kèm với bước ngoặt chính sách đối ngoại của cả hai nước, chúng ta không thể bỏ qua những thay đổi sâu sắc trong nền tảng tư tưởng của hai quốc gia.

Một khối nghĩ suy, một khối tình

MỘT KHỐI NGHĨ SUY, MỘT KHỐI TÌNH

(FB Phan Thi Ha Duong)

—

GS. Tạ Quang Bửu trong thơ gs. Phan Đình Diệu

Hôm qua, một người bạn của bố tôi nhắc về hai câu thơ đầu trong bài thơ bố tôi viết về gs. Tạ Quang Bửu. Tôi đăng lại dưới đây đoạn về bài thơ này trong bài viết “Một bài học khó”của bố tôi về gs. Tạ Quang Bửu.

—

...

Một buổi sáng vào đầu những năm 80, trên con tàu từ Budapest sang Paris, ngồi một mình liên tưởng làm sao tôi lại buột nghĩ được hai câu thơ mở đầu cho một bài thơ mà từ lâu tôi có ý định làm tặng Anh: 

Một khối nghĩ suy, một khối tình

Nước non là đó, nọ là mình.