Khoa học luận của các khoa học xã hội

KHOA HỌC LUẬN CỦA CÁC KHOA HỌC XÃ HỘI

Các cuộc tranh luận lớn

Theo nghĩa hẹp khoa học luận là lí thuyết những điều kiện hợp thức của những phát biểu khoa học. Nó thể hiện qua cái nhìn phản tư của nhà nghiên cứu về chính bộ môn của mình hay qua phân tích đặc thù của các triết gia về khoa học.

Auguste Comte (1798-1857)

John Stuart Mill (1806-1873)

Một mối liên hệ, đặc biệt và phức tạp, nối kết khoa học luận và các khoa học và các khoa học xã hội. Trong thế kỉ XIX, hai lĩnh vực này được liên kết được gắn kết chặt chẽ. J. S. Mill và Auguste Comte liên kết suy nghĩ chung của bản thân với một tham vọng can thiệp vào các khoa học vào các khoa học xã hội. Đối với tác giả thứ hai, tham vọng này là dưới dạng một sự sáng lập thật sự: tác phẩm Cours de philosophie positive (1830-1842) tự xác định dự án phác hoạ một bức tranh có hệ thống về khoa học thực chứng được bổ sung bằng việc phát triển một bộ môn còn thiếu: vật lí học xã hội. Trong thế kỉ XX, diễn ra một sự chia tay. Chủ nghĩa thực chứng logic của Câu lạc bộ Wien (Soulet, 1985) nhanh chóng hình thành trào lưu thống trị của khoa học luận đương đại, ưu tiên nghiên cứu tổng quát ý nghĩa và những điều kiện hợp thức của các phát biểu trong việc mô tả các bộ môn khoa học. Trào lưu này định nghĩa những tiêu chí chấp nhận có tính nguyên tắc làm dấy lên một cuộc tranh luận lâu dài – đặc biệt giữa kiểm (tra) chứng luận và khả phủ chứng luận – và đặt vấn đề áp dụng các tiêu chí này cho các khoa học xã hội. Nếu sự phát triển của kinh tế học, củng cố thêm những ai, từ Pareto đến Popper, ủng hộ một khoa học thống nhất, thuộc về một mô hình chung về tính khoa học, thì một phần của xã hội học, ngay từ cuối thế kỉ XIX, đòi hỏi một tính đặc thù thông diễn học sẽ nỗ lực tự khẳng định trong suốt thế kỉ này.

Tình trạng trên, khi các khoa học xã hội dao động giữa sự qui giản và sự độc lập, trở nên phức tạp hơn trong ba mươi năm qua. Cuộc khủng hoảng của chủ nghĩa thực chứng logic, sự nổi lên trong triết học khoa học các luận đề về những bất liên tục (Kuhn, 1965) hay tương đối (Feyerabend, 1975), sự xuất hiện của những hình thức yêu sách xã hội mới tạo điều kiện thuận lợi, ở bên lề của khoa học, cho một chuyển động hỗn hợp, hậu hiện đại, chịu nhiều ảnh hưởng và theo nhiều phương hướng. Trái lại, sự phát triển đương đại của các khoa học sự sống và khoa học nhận thức đã hình thành một đối chọn dứt khoát có tính tự nhiên mà các chương trình, qua trung gian của những bộ môn như tập tính học hay tâm lí học, lan toả rộng rãi sang các khoa học xã hội. Các khoa học này, kinh tế học, sử học, địa lí học, ngôn ngữ học, xã hội học, dân tộc học, v.v. ngày nay là nơi diễn ra một sự đa dạng hoá trong nội bộ ngày càng tăng mà những tác động gắn với sự hình thành của hai cực đối kháng mang tính thông diễn và tự nhiên được nhân bội.

Trong suốt thế kỉ các tình huống trên thể hiện qua cơ chế của những đối lập lớn cấu trúc nên không gian khoa học luận của các khoa học xã hội. Dưới đây, chúng tôi chỉ ghi nhận các đối lập quan trọng nhất.

Jürgen Habermas là một nhà trí thức lớn của công chúng. Những ý tưởng chính của ông ấy là gì?

JÜRGEN HABERMAS LÀ MỘT NHÀ TRÍ THỨC LỚN CỦA CÔNG CHÚNG. NHỮNG Ý TƯỞNG CHÍNH CỦA ÔNG ẤY LÀ GÌ?

Đã xuất bản: ngày 11 tháng 3 năm 2024 7:13 tối theo giờ GMT

Bức ảnh về Jürgen Habermas được chụp vào năm 1981. Ảnh của Liên đoàn ảnh Roland Witschel qua Getty Images.

Vào ngày 13 tháng 11 năm 2023, sau cuộc tấn công khủng khiếp của lực lượng Hamas vào Israel, Jürgen Habermas và ba học giả người Đức nổi tiếng khác đã đưa ra một phát biểu lên án sự trỗi dậy của chủ nghĩa bài Do Thái ở Đức. Họ cũng phê phán cách dùng thuật ngữ “diệt chủng” để mô tả sự phản ứng của Israel.

Họ cho rằng hoạt động trả đũa quân sự của Israel là “chính đáng về mặt nguyên tắc”, và mặc dù

toàn bộ sự quan ngại về số phận của người dân Palestine […], những tiêu chuẩn xét đoán hoàn toàn mất quân bình khi các ý định diệt chủng được cho là do những hành động của Israel.

Phát biểu đã gây ra phản ứng dữ dội, với một lá thư ngỏ có chữ ký của nhiều học giả xuất chúng, nhiều người trong số họ đã từng làm việc cùng hoặc chịu ảnh hưởng bởi Habermas. Họ cho rằng “sự quan ngại về phẩm giá con người trong phát biểu không được mở rộng thỏa đáng tới thường dân Palestine ở dải Gaza, những người đang phải đối mặt với cái chết và sự hủy diệt”. Thay vào đó, họ viết tiếp,

liên đới |solidarity| có nghĩa là nguyên tắc về phẩm giá con người phải được áp dụng cho tất cả mọi người. Điều này đòi hỏi chúng ta phải nhận ra và giải quyết nỗi đau khổ của tất cả những người bị tác động bởi cuộc xung đột vũ trang.

Ở tuổi 94, Habermas một lần nữa lại dấn mình vào một trong những vấn đề lớn của ngày nay. Tranh chấp về quyền tự vệ của Israel và quyền có tổ quốc của Palestine, minh họa cho một vài căng thẳng ở trung tâm cuộc hành trình triết học đáng kinh ngạc của ông.

Vậy Jürgen Habermas là ai? Và tại sao ông lại là một nhà trí thức lớn như vậy của công chúng, không chỉ ở Đức, mà còn ở trên toàn cầu?

Cuộc chiến Vi mạch (Chip War, Chris Miller)

CUỘC CHIẾN VI MẠCH

CUỘC TRANH ĐOẠT CÔNG NGHỆ QUYỀN LỰC NHẤT THẾ GIỚI

CHIP WAR

THE FIGHT FOR THE WORLD’S MOST CRITICAL TECHNOLOGY

Tác giả CHRIS MILLER

Rất đáng chú ý…. Một tác phẩm gây dư luận mạnh mẽ, một sự kết hợp độc đáo giữa sự phân tích kinh tế, công nghệ – và chiến lược.

— Paul Kennedy, tác giả bán chạy nhất của The Rise and Fall of the Great Powers

Một trong những cuốn sách ý nghĩa nhất tôi từng đọc trong nhiều năm, rất hấp dẫn và được viết đầy tâm huyết. Miller cho thấy rằng, cùng với tất cả những sai sót và thất bại rõ ràng của nó, hệ thống tư bản Mỹ đã liên tục vượt trội so với các hệ thống khác và trong quá trình này, đã làm được rất nhiều điều để củng cố an ninh của nền dân chủ.

— Robert Kagan, thành viên cấp cao, Viện Brookings, người phụ trách chuyên mục của tờ The Washington Post, tác giả của cuốn The Jungle Grows Back: America and Our Imperiled World (Rừng mọc trở lại: Nước Mỹ và thế giới hiểm nghèo của chúng ta)

Nếu bạn quan tâm đến công nghệ, hay sự thịnh vượng của nước Mỹ trong tương lai, hay an ninh lâu dài của quốc gia này, thì đây là cuốn sách phải đọc.

— Lawrence H. Summers, Bộ trưởng Tài chính thứ 71 của Mỹ (1999 – 2001) và Chủ tịch Đại học Harvard nơi ông làm giáo sư Charles W. Eliot, là giám đốc Trung tâm Kinh doanh và Chính phủ Mossavar-Rahmani tại Trường Harvard Kennedy. Tháng 11 năm 2023, Summers gia nhập ban giám đốc của công ty trí tuệ nhân tạo tổng hợp OpenAI.

Cuốn sách xuất sắc. Lịch sử phát triển của con chip dưới ngòi bút của Miller hiện ra ở mọi khía cạnh: công nghệ, tài chính và đặc biệt là chính trị…. Cuốn sách này giống như một tài liệu tham khảo về một trong những lĩnh vực quan trọng nhất hiện nay.

— Vương Đan (Dan Wang), nhà phân tích công nghệ tại Gavekal Dragonomics

(Quyển sách này là) thiết yếu để hiểu thế giới hiện đại của chúng ta. Với một câu chuyện kể sâu rộng…. Chris Miller kể cách thế giới-được-con-chip-thúc-đẩy của chúng ta đã được định hình như thế nào bởi những cuộc chiến liên miên – giữa các nhà đổi mới sáng tạo và công nghệ, giữa các công ty, giữa các quốc gia, và hiện nay có tầm quan trọng hết sức đặc biệt, trong cuộc cạnh tranh quyền lực vĩ đại giữa Hoa Kỳ Quốc và Trung Quốc.

— Daniel Yergin, tác giả đoạt giải Pulitzer của The Prize, The Quest, and The New Map

Bên cạnh nhiều lời khen ngợi khác của Robert D. Kaplan, Niall Ferguson, Margaret O’Mara, Andrew McAfee, Admiral James Stavridis. Ngoài ra sách nhận được những vinh dự sau đây:

Financial Times Business Book of the Year
An Economist Best Book of the Year
A Foreign Affairs Best Book of the Year
New York Times Bestseller
#1 on Fortune’s Spring CEO Survey of the Best Book They’ve Read in the Past Year
Winner 2023 PROSE Award for Outstanding Work by a Trade Publisher
Winner of the Arthur Ross Book Award
Shortlisted for the Lionel Gelber Prize

Về tác giả

Chris Miller dạy Lịch sử Quốc tế tại Trường Fletcher thuộc Đại học Tufts. Ông cũng là thành viên thỉnh giảng Jeane Kirkpatrick tại Viện Doanh nghiệp Mỹ, Giám đốc Á-Âu tại Viện Nghiên cứu Chính sách Đối ngoại và Giám đốc tại Greenmantle, một công ty tư vấn địa chính trị và kinh tế vĩ mô có trụ sở tại New York và London. Ông là tác giả của ba cuốn sách trước đó—Kinh tế học Putin (Putinomics), Cuộc đấu tranh để cứu nền kinh tế Liên Xô, và Chúng ta sẽ là bậc thầy—và ông thường xuyên viết cho The New York Times, The Wall Street Journal, Foreign Affairs, Foreign Policy, The American Interest, và các tờ báo khác. Ông nhận bằng Tiến sĩ lịch sử tại Đại học Yale và bằng AB (Bachelor of Arts) về Lịch sử tại Đại học Harvard. Có thể truy cập trang web của ông ấy tại ChristopherMiller.net và theo dõi anh ấy trên Twitter @CRMiller1.

Nhà triết học Yuval Harari nói về Israel

NHÀ TRIẾT HỌC YUVAL HARARI NÓI VỀ ISRAEL

Người phỏng vấn: Nicola Abé, Tháng 3/2024

Người dịch: Nguyễn Hàn Giang

“Như thể mọi người đang thu gom những gói hàng chứa đựng sự tức giận của họ và gửi chúng đến Trung Đông.”

Có thể cứu vãn thế giới được không? Tại đây, nhà sử học Israel Yuval Noah Harari nói về cuộc chiến ở quê ông, ảnh hưởng của Trung Quốc và Nga, và khuyên châu Âu những gì.

Ảnh: Jonas Holthaus/laif

Cuộc gặp với Yuval Noah Harari diễn ra tại một căn hộ ở London, địa chỉ ở Golden Square ở Soho. Chúng tôi phải gọi điện cho người trợ lý ngay trước thời gian đã thỏa thuận. Ông ấy dẫn chúng tôi vào nhà, đi ngang qua một người gác cửa thân thiện, tươi cười. Thang máy dẫn thẳng vào khu bếp ăn sang trọng.

Harari chào đón chúng tôi trong chiếc áo len và quần jean, vẫn cách nói nhẹ nhàng thường ngày, chỉ có điều ông ấy trông gầy hơn bình thường một chút. Ông ấy đã rời Israel rồi à? Harari phản ứng hơi thất vọng. Không, không phải trong thời điểm này, ông ấy không bao giờ có thể bỏ xứ ra đi trong cơn khủng hoảng nghiêm trọng này. Chỉ cần còn chút hy vọng nào, ông vẫn sẽ ở lại và cố gắng ngăn chặn thảm họa.

London chỉ là một chuyến đi quảng bá cho cuốn tiểu thuyết đồ họa mới Sapiens của ông. TRÒ CHƠI CỦA NHỮNG THẾ GIỚI. Căn hộ sang trọng chỉ là một nhà thuê Airbnb. Người cộng sự, với chồng là Itzik Yahav, háo hức mang theo các loại hạt và nước: Cà phê? Trà? Harari để khách chọn chỗ ngồi. Khách nên cảm thấy thoải mái trong môi trường của ông.

“Thế hệ Z là thế này, thế hệ Z là thế kia…”: nhưng thực ra, một thế hệ là gì?

Thế hệ Z có thể tạo thành một tổng thể gắn bó chặt chẽ với nhau, khác với các thế hệ khác, họ đi tìm ý nghĩa cuộc sống và quan tâm đến khí hậu, mong muốn một cách quản trị đặc biệt… Có thật vậy không? Shutterstock

“THẾ HỆ Z LÀ THẾ NÀY, THẾ HỆ Z LÀ THẾ KIA…”: NHƯNG THỰC RA, MỘT THẾ HỆ LÀ GÌ?

Tác giả: Suzy Canivenc

Nghiên cứu viên liên kết với Chương trình Futurs de l'Industrie et du Travail, Mines Paris – PSL

Tương lai của Công nghiệp và Lao động, Đại học Mines- PSL)

Chắc rằng “Thế hệ Z” nằm trong số những từ ngữ được dùng nhiều nhất trong thế giới việc làm những năm gần đây. Những khó khăn trong tuyển dụng đã đặt các doanh nghiệp trước thách thức phải thu hút và làm cho những “tài năng” trẻ gắn bó lâu dài và nhiều phân tích đã muốn xác định rõ những mong đợi của thế hệ mới này. Thế hệ này kết nối mạnh mẽ với các mạng xã hội, đi tiên phong trong lĩnh vực giới và khí hậu, khát khao tìm ý nghĩa… nhưng cũng cá nhân chủ nghĩa, thờ ơ và theo đuổi vật chất.

Tuy nhiên, cũng như mọi lớp tuổi, thế hệ này gần đây đã bước vào thị trường lao động lại vô cùng đa dạng. Khó tạc một chân dung đồng nhất, điều mà nhà xã hội học Pierre Bourdieu đã nhấn mạnh từ năm 1978 với công thức của ông “giới trẻ chỉ là một từ ngữ”^[*]. Và nếu muốn hiểu hơn những người trẻ này, trước hết ta nên bắt đầu bằng cách chất vấn về khái niệm “thế hệ”?

Cha đẻ của nghiên cứu về vi nhựa kể về 20 năm nghiên cứu ô nhiễm và cuộc chiến kêu gọi hành động toàn cầu

‘NHÌN ĐÂU CHÚNG TÔI CŨNG TÌM THẤY BẰNG CHỨNG: CHA ĐẺ CỦA NGHIÊN CỨU VỀ VI NHỰA KỂ VỀ 20 NĂM NGHIÊN CỨU Ô NHIỄM VÀ CUỘC CHIẾN KÊU GỌI HÀNH ĐỘNG TOÀN CẦU

Đại học Plymouth, CC BY-ND

Ba mươi năm trước, khi đếm hà, sên biển và rong biển dọc theo các bờ đá, tôi bắt đầu để ý tới lượng rác thải khổng lồ dạt vào bờ mỗi ngày, chủ yếu là nhựa. Là một nghiên cứu sinh tiến sĩ về sinh học biển tại Đại học Liverpool, tôi liên tục dọn sạch rác, nhưng đến hôm sau, chúng còn (dạt vào) nhiều hơn.

Giờ đây, tôi là chuyên gia quốc tế hàng đầu về vi nhựa, một thuật ngữ tôi đặt ra vào ngày 7 tháng 5 năm 2004 để mô tả những mảnh nhựa có kích thước nhỏ bằng một phần triệu mét. Đối với tôi, khi làm việc để giúp giảm bớt tình trạng ô nhiễm nhựa trên hành tinh của chúng ta, các giải pháp trở nên rõ ràng.

Các cơ quan quản lý, chính phủ và người dân đều cần khẩn trương chặn đứng tận gốc làn sóng ô nhiễm nhựa bằng cách giảm sản xuất nhựa. Tuy nhiên, tôi vừa trở về từ cuộc đàm phán về hiệp định toàn cầu về nhựa ở Ottawa, Canada, và thật thất vọng khi chứng kiến sự thiếu đồng thuận giữa các quốc gia về cách giải quyết vấn đề toàn cầu này.

Ám ảnh bởi quy mô ô nhiễm nhựa lần đầu mình chú ý đến tại bãi biển hồi năm 1993 đó, tôi thấy bản thân buộc phải hành động. Tôi đã tuyển sinh viên và cộng đồng địa phương tham gia hoạt động làm sạch bãi biển hằng năm của Hiệp hội Bảo tồn Biển. Chúng tôi đã ghi lại những gì mình tìm thấy trên các biểu mẫu in sẵn.

Hồi đó, một công cụ mới để tổng hợp dữ liệu vừa ra mắt: bảng tính Excel. Tinh thần khoa học đang nhen nhóm trong lòng đã thôi thúc tôi lập bảng kê những gì chúng tôi đã dọn sạch, dựa vào các danh mục trên các biểu mẫu in sẵn bao gồm chai, túi, dây thừng và lưới. Đột nhiên, tôi chợt nhận ra rằng phần lớn những mảnh rác (mà chúng tôi đã dọn) không thuộc về danh mục nào cả. Những mảnh vỡ của các vật dụng bằng nhựa lớn hơn, có vẻ chiếm số lượng lớn nhất, lại không được ghi lại. Tôi tò mò và tự hỏi những mảnh nhựa nhỏ nhất trên bờ là gì.

Lên đỉnh vinh quang rồi bị lãng quên như đồ phế thải

Trích một chương hồi ký VIETNAM ENTRE LE MEILLEUR ET LE PIRE sắp xuất bản

Hồi ký của André MENRAS

LÊN ĐỈNH VINH QUANG RỒI BỊ LÃNG QUÊN NHƯ ĐỒ PHẾ THẢI

André Menras – Hồ Cương Quyết

LTS – Ngày 23.5.24 tới, nhà xuất bản Les Indes Savantes sẽ phát hành cuốn hồi ký (tiếng Pháp) của André Menras: Le Vietnam entre le meilleur et le pire / 50 ans de fidélité aux combats de ma jeunesse (collection Cinq Points, 386 tr). Giương cờ Mặt trận Dân tộc Giải phóng giữa Quảng trường Lam Sơn mùa hè 1970, hai năm rưỡi bị đánh đập, giam tù tại Chí Hòa; hai năm trời đi khắp năm châu tố cáo cuộc chiến tranh Mỹ và chế độ lao tù của chính quyền Nguyễn Văn Thiệu; André Menras trở lại cuộc sống giáo viên của anh ở miền Nam nước Pháp, nhưng vẫn đấu tranh không ngừng nghỉ cho công bằng và tự do với tư cách công dân Pháp và công dân Việt Nam. Đấu tranh đòi công lý với bộ máy quan liêu Pháp (liên bộ giáo dục, quốc phòng, ngoại giao...) tả-hữu bằng hai cuộc tuyệt thực trên đỉnh tháp chuông Nhà thờ lớn Saint-Nazaire (thành phố Béziers). Sát cánh với ngư dân Lý Sơn trên vùng biển Hoàng Sa chống chọi với hải quân Trung Quốc, sánh vai biểu tình với các nhà dân chủ trên đường phố Sài Gòn, Hà Nội. Một bộ hồi ký trung thực, đầy ắp thông tin. Diễn Đàn xin thành thực cảm ơn tác giả đã cho phép đăng lại hai chương. Sau chương Anh bạn Gaspard, đây là một chương dài, nỏng hổi tính thời sự. Nguyên tác tiếng Pháp do công ti Sodis của nhà xuất bản Gallimard quản lý, bạn đọc có thể đặt mua ngay từ bây giờ tại hiệu sách quen của mình, hay đặt mua qua mạng FNAC.

Đó là những người bạn hay những nhân vật cộng sản mà tôi đã gặp gỡ ít nhiều, những người đã không được Đảng miễn trừ vì phạm tội dám nghĩ khác, bất đồng hay khác biệt. Thường là vì tội liêm chính. Những người nam và nữ làm chứng trong phim Un Cri (Tiếng thét từ bên trong) rất ít nói về những cuộc chiến quá khứ của họ mà sau đó bị ném đi như đồ phế thải. Tôi biết một số người trong đó từng là những chiến sĩ kiên trung trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, đã phải trốn chạy sấm sét của Đảng và xin tỵ nạn tại... Mỹ! Từ những bậc thấp nhất cho đến những cấp lãnh đạo danh tiếng nhất, chẳng có ai an toàn cả. Bộ máy nghiền nát một cách lạnh lùng, trong sự nặc danh hèn hạ nhất. Sau đây là một vài ví dụ.

Đại học Hoa Kỳ: Từ Hỗn độn hoàn hảo đến Ngọn hải đăng thế giới

GIÁO DỤC ĐẠI HỌC HOA KỲ

Từ Hỗn độn hoàn hảo đến Ngọn hải đăng thế giới

A Perfect Mess. The Unlikely Ascendancy of American Higher Education

David F. Labaree

Nguyễn Xuân Xanh giới thiệu

Nhìn chung, đại học phương Tây là một tổ chức có khả năng thích ứng và bền bỉ đáng kể. Mặc dù luôn là tâm điểm của những lời chỉ trích và một số thất vọng, những định chế này vẫn tiếp tục được xã hội phương Tây đánh giá cao, đôi khi là niềm hy vọng tốt nhất cho sự thay đổi của xã hội, đôi khi là sự tái xác nhận các cam kết đạo đức truyền thống. Bất chấp nhiều cuộc cách mạng dường như đặc trưng cho cuộc sống đương đại – sự nổi lên của viễn thông, sự phát triển của cái gọi là nền chính trị của sự khác biệt; sự chuyển đổi của nhà nước dân tộc; sự tái phân phối con người, vốn, cơ sở sản xuất và sản phẩm trên toàn cầu; và sự suy giảm nhận thức về các tín điều đạo đức – khó có khả năng các sự kiện đang diễn ra sẽ dẫn đến sự sụp đổ của các đại học như chúng ta biết chúng.

Bất chấp nhiều thiếu sót, bất chấp sự thay đổi về nhân khẩu học, kỳ vọng cũng như các ưu tiên công và tư, bất chấp cơ sở hạ tầng vật chất có phần xuống cấp, và bất chấp niềm tin đôi khi bị lung lay (cả bên trong và bên ngoài) vào tiềm năng đóng góp công dân của họ, các định chế này, tôi tin, sẽ một lần nữa chứng tỏ khả năng thích ứng theo cách phản ánh đúng sự hiểu biết của họ về môi trường hiện tại. Có rất ít tổ chức có tiềm năng liên tục như các trường đại học để mang lại lợi tức xã hội mới cho xã hội; do đó có rất ít lý do để đưa chúng vào danh sách các loài có nguy cơ tuyệt chủng. Các trường đại học có thể phải làm ít việc hơn; họ chắc chắn sẽ phải tiến hành xem xét lại các chương trình của mình dưới ánh sáng của thực tế đương đại. Nhưng tôi tin rằng tiềm năng sự học độc đáo của họ, xoay quanh sức mạnh của sự gặp gỡ giữa người-với-người, khả năng đã được chứng minh cho phần lớn sự tương tác hòa bình giữa nhiều nền văn hóa khác nhau, và khả năng liên tục thách thức những điều quen thuộc của họ, sẽ khiến họ trở thành tài sản không thể thiếu cho tương lai đang mở ra.

POPPER KARL, 1902-1994

POPPER Karl, 1902-1994

Karl Popper (1902-1994)

Popper luôn tự xem mình là nhà khoa học luận các khoa học tự nhiên. Những lần ông xen vào lĩnh vực các khoa học xã hội là phân tán và phân mảnh. Nhưng không vì thế mà không phác thảo một mặt, phê phán một số lí thuyết thuộc về các khoa học nhân văn (chủ nghĩa Marx, phân tâm học, chủ nghĩa hành vi) và mặt khác, “một chương trình siêu hình học” thực chứng cho các khoa học xã hội.

Khoa học là một vấn đề táo bạo: trước tiên là táo bạo tư biện, xa cách mọi sự cẩn trọng thực chứng ngây thơ (“chỉ điều tra không thôi, không có lí thuyết!”), sau đó là táo bạo thực chứng: các phỏng đoán mà ta hình dung để giải quyết một vấn đề có thể buộc phải qua tòa của thí nghiệm, phiên tòa này chủ yếu có một vai trò phê phán. Không thể biện minh cho một lí thuyết nếu không muốn rơi vào thế không thể dựa vào một quan sát nhất định để tự hào là lí thuyết đã được “xác thực”: khi một hành vi khác trái ngược với hành vi được quan sát cũng tương thích với lí thuyết thì lí thuyết này đã không giải thích gì cả (“tiêu chí kiểm sai”). Popper khuyến khích các chuyên gia của các khoa học xã hội tránh chiếc bẫy của chủ nghĩa thực chứng (“Đừng bao giờ qua mặt dữ liệu thực chứng!”) đồng thời tránh mọi ngôn ngữ bí hiểm hay duy khoa học. Phải sẵn sàng từ bỏ một giả thuyết và để làm được điều này cần tiến hành những kiểm định chặt chẽ nhất có thể. Chỉ khi giả thuyết “kháng cự” nổi những nỗ lực của chúng ta trục xuất nó khỏi lĩnh vực của những phát biểu “có khả năng đúng”, chúng ta mới có thể xem, vẫn là một cách tạm thời, rằng nó được “chứng thực”.

Anh bạn Gaspard

Hồi ký sắp xuất bản

Hồi ký của André MENRAS

ANH BẠN GASPARD

André Menras – Hồ Cương Quyết

LTS – Ngày 23.5.24 tới, nhà xuất bản Les Indes Savantes sẽ phát hành cuốn hồi ký (tiếng Pháp) của André Menras: Le Vietnam entre le meilleur et le pire / 50 ans de fidélité aux combats de ma jeunesse (collection Cinq Points, 386 tr). Giương cờ Mặt trận Dân tộc Giải phóng giữa Quảng trường Lam Sơn mùa hè 1970, hai năm rưỡi bị đánh đập, giam tù tại Chí Hòa; hai năm trời đi khắp năm châu tố cáo cuộc chiến tranh Mỹ và chế độ lao tù của chính quyền Nguyễn Văn Thiệu; André Menras trở lại cuộc sống giáo viên của anh ở miền Nam nước Pháp, nhưng vẫn đấu tranh không ngừng nghỉ cho công bằng và tự do với tư cách công dân Pháp và công dân Việt Nam. Đấu tranh đòi công lý với bộ máy quan liêu Pháp (liên bộ giáo dục, quốc phòng, ngoại giao...) tả-hữu bằng hai cuộc tuyệt thực trên đỉnh tháp chuông Nhà thờ lớn Saint-Nazaire (thành phố Béziers). Sát cánh với ngư dân Lý Sơn trên vùng biển Hoàng Sa chống chọi với hải quân Trung Quốc, sánh vai biểu tình với các nhà dân chủ trên đường phố Sài Gòn, Hà Nội. Một bộ hồi ký trung thực, đầy ắp thông tin. Diễn Đàn xin thành thực cảm ơn tác giả đã cho phép đăng lại dưới đây bản dịch một chương ngắn, và, trong một kỳ sau, một chương dài. Nguyên tác tiếng Pháp do công ti Sodis của nhà xuất bản Gallimard quản lý, bạn đọc có thể đặt mua ngay từ bây giờ tại hiệu sách quen, hay đặt mua qua mạng FNAC.

Tôi thường hay có chuyện với loài gặm nhấm. Những con hai chân thì nhấm nháp của bạn trí não hoặc/và cái ví tiền. Những con bốn chân, ít hại hơn nhiều, đôi khi còn ngon nữa, như con thỏ hoang ăn nấm cèpes vùng Aveyron hay ít hấp dẫn hơn như con chuột đồng Long An mà người ta cắn rón rén một miếng trong lúc ráng tợp một ngụm rượu đế để không mất mặt trước những vị khách khác. Nhưng không bao giờ, tuyệt đối không bao giờ tôi đụng đến Gaspard.

Đó là một con chuột cống thành thị, dân Saigon thứ thiệt, đã lấy tầng một của khu AB, trại giam Chí Hòa làm nhà. Tôi vừa được chuyển qua đó, ngày 26 tháng Tư 1971, sau khi đã kháng cự lại, về thể chất, với việc lưu đày hàng trăm tù chính trị đến những ngục tù hay chuồng cọp ở Côn Đảo.

Sự tái định vị quan trọng của phe trung dung

SỰ TÁI ĐỊNH VỊ QUAN TRỌNG CỦA PHE TRUNG DUNG

© Jeanne Accorsini/SIPA

Để hiểu được sự đột phá của phe cực hữu ở Châu Âu và sự chệch hướng của phe trung dung, chúng ta phải đo lường những tác động sâu sắc của một đột biến nhân học đang diễn ra ở Phương Tây: sự tách rời giữa các giá trị và văn hóa. Một tài liệu học thuyết của Olivier Roy.

Olivier Roy^[*]

Le Grand Continent

Làm thế nào hiểu được sự đột phá của phe cực hữu ở Châu Âu? Làm thế nào hiểu được những sự đột biến trong phe trung dung tự do và phe hữu bình dân? Sau các tài liệu học thuyết của Giovanni Orsina, Klaus Welle, Hans Kundnani và một loạt nghiên cứu định lượng về sự năng động bầu cử của phe hữu Châu Âu và về sự chia rẽ sinh thái, chúng tôi tiếp tục làm phong phú thêm hồ sơ của mình với các bài viết khảo sát sự chuyển đổi lớn đang diễn ra. Để theo dõi loạt bài này và ủng hộ công việc của chúng tôi, hãy đăng ký mua báo.

Từ Châu Âu Cơ đốc giáo đến Châu Âu Khai sáng

Châu Âu đã mang tính văn hóa trước khi mang tính chính trị. Vào thời Trung Cổ, từ thế kỷ 11, chính Giáo hội của cuộc Cải cách Grégorien^[**] đã mang lại sự thống nhất về mặt tinh thần và học thuật cho Châu Âu. Giáo hội tập hợp các giáo sĩ có chung ngôn ngữ viết, gần như độc quyền giảng dạy trong các trường đại học, di chuyển từ quốc gia hoặc định chế này sang quốc gia hoặc định chế khác. Nhưng Giáo hội đã thất bại trong nỗ lực áp đặt chính mình về phương diện chính trị lên các vị vua có quyền lực và cuộc Cải cách Tin lành sau đó đã phá vỡ sự thống nhất tôn giáo này. Nhà nước Westphalie^[***] nổi lên từ cuộc khủng hoảng của các cuộc chiến tranh tôn giáo đã dần dần quốc hữu hóa các định chế giáo dục và văn hóa. Cuối cùng, Châu Âu của các quốc gia đã thắng thế. Nhưng một không gian văn hóa Châu Âu mới sau đó đã được củng cố, tương đối tự chủ trong mối quan hệ với lịch sử xác lập các lãnh thổ và các biên giới. Triết lý của Thời kỳ Khai sáng đã tiếp nối Kitô giáo: sau thời đại Phục hưng, Thời kỳ Khai sáng đã phục hồi nền văn hóa Hy Lạp-La Mã, sáng tạo ra một chủ nghĩa cổ điển mới và trên hết là một tính phổ quát mới, tính phổ quát của lý trí và triết học; trí thức và nghệ sĩ di chuyển nhiều, nhưng trong một không gian thuần châu Âu; Sự suy tàn của tiếng Latinh đã khiến tiếng Pháp và ở một mức độ thấp hơn là tiếng Đức trở thành ngôn ngữ giao tiếp thống trị giữa giới tinh hoa. Đó là chiến thắng của các tiểu thuyết gia, được đọc và dịch sang tất cả thứ tiếng. Nhưng chủ nghĩa phổ quát dừng lại ở biên giới thuộc địa: biên giới này giúp hình thành và củng cố bản sắc Châu Âu – hãy nghĩ đến Algérie thuộc Pháp, nơi đã đối lập “người châu Âu” với “người Hồi giáo”.

Vụ lừa đảo đặc biệt ở Việt Nam phơi bày lỗ hổng cố hữu của ngân hàng

VỤ LỪA ĐẢO ĐẶC BIỆT Ở VIỆT NAM PHƠI BÀY LỖ HỔNG CỐ HỮU CỦA NGÂN HÀNG

Trương Mỹ Lan tại phiên tòa ở Việt Nam, tháng 4 năm 2024. EPA-EFE/STRINGER

Cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008 cho thấy thế giới phụ thuộc nhiều đến cỡ nào vào việc các ngân hàng được vận hành tốt. Kể từ đó, các cơ quan quản lý đã được trao những quyền mới để siết chặt kiểm soát một vài tổ chức lớn nhất nhằm ngăn chặn rủi ro, lòng tham và tham nhũng.

Nhưng dù ở đâu thì cách tiếp cận này cũng đều không hiệu quả. Vào ngày 11 tháng 4 năm 2024, một nữ doanh nhân ở Việt Nam bị kết án tử hình vì lừa đảo vay 44 tỷ USD từ một trong những ngân hàng lớn nhất đất nước.

Trương Mỹ Lan đã lấy số tiền – mà hầu hết là khó có khả năng thu hồi – ra khỏi Ngân hàng Thương mại Sài Gòn (SCB) bằng cách lách luật Việt Nam vốn cấm bất kỳ ai sở hữu trên 5% cổ phần của ngân hàng. Bằng cách sử dụng hàng trăm công ty bình phong [shell company] (kèm những phương pháp khác), cuối cùng bà đã sở hữu hơn 90% cổ phần của SCB.

Trong khi đó, các khoản vay mà bà vay (trị giá gần bằng 10% GDP Việt Nam năm 2024) chiếm tới 93% tổng danh mục cho vay của ngân hàng. Bà ta đã nhân nhiều cơ hội để rút một lượng lớn tiền mặt và cất giữ dưới tầng hầm nhà mình.

Bà Lan dự kiến sẽ kháng cáo phán quyết của tòa án. Nhưng về cơ bản, trường hợp gian lận đặc biệt này phơi bày những điểm yếu cố hữu của các ngân hàng sử dụng tiền gửi để tài trợ cho các khoản vay. Nói một cách đơn giản, cứ mỗi 10 đồng gửi vào, ngân hàng có thể cho vay tới 9 đồng để hỗ trợ các khoản thế chấp hoặc cho vay doanh nghiệp, chỉ giữ lại 1 đồng làm dự trữ để cho phép rút tiền.

Nhưng về mặt lý thuyết, người gửi tiền có thể rút tiền bất cứ khi nào họ muốn, nếu họ yêu cầu một lượng tiền mặt đặc biệt lớn, ngân hàng có thể không có đủ dự trữ (thanh khoản – ND) để trang trải. Sau khi bà Lan bị bắt vào năm 2022, SCB phải đối mặt với tình trạng rút tiền hàng loạt (khi một lượng lớn khách hàng cố gắng rút tiền) và kể từ đó ngân hàng này được đặt dưới sự kiểm soát của nhà nước.

Để tránh tình trạng trên, các ngân hàng ở hầu hết các nước đều được quản lý chặt chẽ. Và kể từ cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu, nhiều ngân hàng được yêu cầu duy trì mức vốn và thanh khoản cao hơn để bù đắp cho các khoản lỗ trong thời kỳ căng thẳng.

Quy mô gian lận và tham nhũng diễn ra tại SCB nêu bật tác động tàn khốc mà môi trường tham nhũng có thể gây ra đối với lĩnh vực tài chính. Các nghiên cứu khác nhau cho thấy tham nhũng có thể ảnh hưởng xấu đến sự ổn định của ngành ngân hàng, giảm cho vay và tăng khả năng xảy ra khủng hoảng ngân hàng.

Việt Nam đã phải đối mặt với những thách thức về tham nhũng suốt một thời gian dài, và phiên tòa xét xử SCB là một phần quan trọng của chiến dịch được gọi là “Đốt Lò” nhắm vào các chính trị gia và lãnh đạo doanh nghiệp như một phần trong nỗ lực xóa bỏ tham nhũng khỏi chính phủ Việt Nam và nền kinh tế.

Nhưng chuyện có lẽ không đơn giản đến thế.

“Mặt trái của các từ ngữ”: surcyclage

“MẶT TRÁI CỦA CÁC TỪ NGỮ”: SURCYCLAGE^[*]

Tác giả: Marion Négrier

Nghiên cứu sinh tiến sĩ về hóa học vật liệu, Trường Mines - Paris

Hoạt động tái chế bình thường chỉ nhắm đến việc chế biến một vật dụng đã qua sử dụng trở lại nguyên trạng của nó. Shutterstock

Hoạt động tái chế bình thường chỉ nhắm đến việc chế biến một vật dụng đã qua sử dụng trở lại nguyên trạng của nó và vậy là nó sẽ giữ lại công dụng và tính thẩm mỹ như cũ. Đó là điều đã diễn ra đối với các chai nhựa. Còn tái chế tốt (surcyclage) giúp nâng cao giá trị một vật dụng thành một vật thể mới có chất lượng tốt hơn – các vật liệu phế thải của ngành dệt được chế biến thành những sản phẩm thời trang. Ngược lại, chế biến kém (sous-cyclage – tiếng Anh là downcycling – ND) thiên về chế biến thành một vật dụng mới có giá trị thấp hơn, ví dụ trường hợp các sách cũ được chế biến thành các thùng các tông.

Theo tự điển Larousse, thuật ngữ surcyclage rất ít được dùng trong tiếng Pháp, mà thiên về dùng từ dịch tiếng Anh “upcycling” hay chính xác là “tái chế cao hơn” (recyclage par le haut) cũng được gọi là “suprarecyclage” trong tiếng Pháp vùng Québec. Upcycling là một dạng tái chế với mục tiêu mang đến một đời sống thứ hai cho những vật liệu hay hay vật dụng phế thải bằng cách biến đổi chúng thành những sản phẩm có giá trị tăng thêm, mang tính thẩm mỹ và/hay có ích, thường là khác với mục đích sử dụng ban đầu của chúng.