Một trăm năm tạp chí phổ biến khoa học đầu tiên của Việt Nam

MỘT TRĂM NĂM TẠP CHÍ PHỔ BIẾN KHOA HỌC ĐẦU TIÊN CỦA VIỆT NAM

Hà Dương Tường

Tại hạ vốn không phải là kẻ thích những ngày kỉ niệm, nhưng cái mốc này thì nghĩ đi nghĩ lại, thật khó bỏ qua! Một phần vì ý nghĩa của nó, phần khác cũng chính vì sự thờ ơ của người dân cả nước, kể cả giới trí thức, lại nhấn mạnh cái ý nghĩa đó, từ góc nhìn đối sánh.

Như tiêu đề cho thấy, đó là một sự kiện xảy ra cách đây 100 năm. Chính xác là ngày 4.10.1923, ngày làng báo Việt Nam có thêm một tuần san mới, chuyên về một phạm vi đề tài chưa từng có trong “lịch sử giữ nước và dựng nước” hàng nghìn năm trước đó! Tờ báo mang tên “Khoa học Tập chí”, với phụ đề tiếng Pháp “Revue de Vulgarisation Scientifique”, nghĩa là Tạp chí Phổ biến Khoa học.

“Tập chí” đã được giới thiệu trên bản báo trong số Xuân năm Bính Thân (2016), và cập nhật thêm một vài thông tin vào cuối năm đó^[1], xin không nói thêm dài dòng. Bài này chỉ nêu lên vài suy nghĩ về vị trí của nó cũng như của ba tờ tạp chí cùng chí hướng xuất bản sau nó vài năm cho đến ngày quân Pháp rời khỏi Việt Nam, chấm dứt thời kỳ thuộc địa.

Từ tờ đầu tiên ấy, tới hai tờ Tạp chí Khoa học của ông Nguyễn Công Tiễu ở Hà Nội (1931-1940) và Khoa học Phổ thông của ông Lâm Văn Vãng ở Sài Gòn (1934-1942) và cuối cùng là Báo Khoa học của các ông Nguyễn Xiển và Hoàng Xuân Hãn (1942-1944), loại hình báo chí hoàn toàn mới này đối với xã hội Việt Nam thời đó có ý nghĩa gì?

Carole Gabay: “Trung Quốc lựa chọn “chính sách không Covid” hơn là những ẩn số về vắc-xin mARN

CAROLE GABAY: “TRUNG QUỐC LỰA CHỌN “CHÍNH SÁCH KHÔNG COVID” HƠN LÀ NHỮNG ẨN SỐ VỀ VẮC-XIN MRNA COVID-19”

Hubert Testard^[*]

Từ ngày 28 tháng 3 đến ngày 1 tháng 6 năm 2022, 25 triệu dân Thượng Hải đã phải gánh chịu sự phong toả nghiêm ngặt (thiếu lương thực, xét nghiệm chống Covid đến tận tối), được chính quyền lựa chọn để đối đầu với Omicron, một trong những biến thể của Covid-19, bất chấp cái giá kinh tế và xã hội phải trả. (Nguồn: ABC NEWS)

Ba năm Trung Quốc đã trải qua với đại dịch Covid-19 là độc nhất vô nhị trên thế giới. Nguồn gốc của thảm họa y tế này, tầm quan trọng của cú sốc mà Vũ Hán và Hồ Bắc phải gánh chịu, sự thành công bề ngoài của chính sách không khoan nhượng vào năm 2021, sau đó là sự thất bại của nó khi đối mặt với biến thể Omicron vào năm 2022 bất chấp sự ngoan cố của chính quyền, và cuối cùng, sự mở cửa tàn bạo được thực hiện vào tháng 12 năm 2022, tạo thành một quỹ đạo đặc biệt không có tương đương ở châu Á hoặc phần còn lại của thế giới. Quỹ đạo này đã trở thành chủ đề của nhiều cuộc tranh luận trên báo chí quốc tế trước những thông tin chính thức được coi là không đầy đủ, không chính xác và sai lệch. Asialyst nhìn lại ba năm này với Carole Gabay, người đã theo dõi đại dịch này qua từng ngày trong suốt ba năm cho Hội Liên Hiệp Người Pháp ở nước ngoài.

PHỎNG VẤN Carole Gabay tốt nghiệp ESSEC và là chuyên gia phân tích nghiên cứu thị trường, làm việc tại Thượng Hải từ năm 2013 đến năm 2023. Với một nhóm tình nguyện viên nhỏ, bà đã điều hành dự án nghiên cứu “Đoàn kết Covid – Người Pháp ở Trung Quốc/ Solidarité Covid – Français de Chine” cho Hội Liên Hiệp Pháp kiều ở Thượng Hải (xem trang web). Những phân tích sâu, những bài viết, sự thuật lại theo trình tự thời gian phần nào mang chất thơ về cuộc sống của các gia đình người nước ngoài ở Trung Quốc trong thời kỳ này đã được tổng hợp lại trong cuốn Hành tinh Trung Quốc không Covid, ba năm trên quỹ đạo/Planète Chine Zéro Covid, Trois ans sur Orbite, đồng sáng tác và tự xuất bản cùng với Gaëlle Déchelette. Carole Gabay, chuyên gia phân tích nghiên cứu thị trường

Bà thực hiện cuộc điều tra kéo dài ba năm về Covid-19 ở Trung Quốc trong những điều kiện nào? Phương pháp luận của bà là gì?

Dự án “Đoàn kết Covid – Người Pháp ở Trung Quốc” bắt đầu vào ngày 28 tháng 1 năm 2020 dưới hình thức Bản tin từ Trung tâm Y tế của Hội Liên Hiệp Người Pháp ở Thượng Hải nhằm thông báo cho cộng đồng người Pháp ở Trung Quốc đang bối rối về dịch bệnh do vi-rút Corona gây ra. Được lan truyền nhanh chóng, gần 4.000 người ở Trung Quốc và trên toàn thế giới đã theo dõi việc làm của chúng tôi được chia sẻ trên WeChat, một việc làm nhanh chóng lan truyền nhờ việc chúng tôi tiên phong phân tích các ca mới giữa Hồ Bắc và phần còn lại của Trung Quốc. Mục tiêu của chúng tôi luôn là hỗ trợ cộng đồng người ly hương với những thông tin chính thức và được kiểm chứng về đại dịch ở Trung Quốc và chúng tôi tiếp tục làm việc sau cuộc khủng hoảng Vũ Hán: đóng cửa biên giới, vắc-xin, những hạn chế “không Covid”, cũng như những mối quan ngại đặc biệt của người nước ngoài ở Trung Quốc.

Dữ liệu chính thức rất phong phú cho đến khi mở cửa trở lại nhưng rất khó sưu tập ở mức độ chi tiết như chúng tôi mong muốn, đòi hỏi phải phân tích nhiều bản tin cấp tỉnh và quốc gia cũng như nhiều ứng dụng khác nhau vốn bị giới hạn ở dữ liệu hàng ngày. Chỉ các quốc gia OECD mới công bố dữ liệu địa phương trong thời kỳ đại dịch dưới dạng bộ hồ sơ phẳng với quá trình đầy đủ, còn Trung Quốc thì không. Sự thống kê hàng ngày của chúng tôi trong ba năm về bản ghép lại của nhiều bản tin, ứng dụng và mục tin tức này ở các định dạng không đồng nhất và hay thay đổi, không thể nào được tự động hóa, cung cấp các bộ dữ liệu duy nhất trên thế giới.

Smith Adam

SMITH ADAM

An Inquiry into the Nature of the Wealth of Nations

(R. K. Campbell, A. S. Skinner và W. V. B. Todd (eds), Oxford, Clarendon Press. 1976)

Adam Smith (1723-1790)

Adam Smith (1723-1790), người Scotland, năm 1776 viết cuốn Enquête sur la nature et les causes de la richesse des nations (Điều tra về bản chất và nguyên nhân của cải của các dân tộc), tác phẩm được xem là văn bản tạo lập kinh tế học chính trị. Mục đích của ông là giải thích bản chất của cải và những điều kiện của sự gia tăng của nó trong thời gian. Theo ông, “Kinh tế học chính trị, xét như một nhánh của khoa học về nhà chính khách, [...] tự giao nhiệm vụ làm cho của cải của nhân dân và của quốc vương thêm phong phú”.

Của cải của các dân tộc xuất hiện vào một thời đại mang dấu ấn của sự tiến hoá của những hình thái sản xuất và của cải, và của một trào lưu những ý tưởng quan trọng. Vào buổi bình minh của sự bành trướng của chủ nghĩa tư bản công nghiệp vốn kéo theo sự phát triển của chế độ làm thuê và thị trường, tự do trao đổi hàng hoá và lao động bị vô số qui định, trong số các qui định đó có di sản của các chính sách bảo hộ, cản trở. Rất sớm, đã nổi lên (đặc biệt là ở Pháp) học thuyết “tự do kinh doanh” đòi hỏi tự do lưu thông cho hàng hoá và con người, và tự do sáng kiến cá nhân.

Vào thời kì đó Scotland trải qua một giai đoạn phát triển kinh tế và tri thức quan trọng. Sự bành trướng của các công nghiệp sợi bông, than và luyện kim, với sự biến đổi của các kĩ thuật và sự phát triển của việc sử dụng lao động làm thuê trong các công nghiệp mũi nhọn. Dân số gia tăng và các đô thị phát triển. Do đó vấn đề là tạo thuận lợi cho đầu tư vào công nghiệp.

Sách: “Đài Loan, nỗi ám ảnh của Trung Quốc” của Jacques Gravereau, giữa lý trí và kiêu ngạo

SÁCH: “ĐÀI LOAN, NỖI ÁM ẢNH CỦA TRUNG QUỐC” CỦA JACQUES GRAVEREAU, GIỮA LÝ TRÍ VÀ KIÊU NGẠO

Hubert Testard

Quân đội Giải phóng Nhân dân đã tăng cường đáng kể khả năng của mình, điều này không đảm bảo rằng cuộc xâm lược Đài Loan sẽ không có nhiều rủi ro và chi phí. (Nguồn: Slate)

Sự so sánh giữa Ukraine và Đài Loan có thật sự thích đáng ở mọi khía cạnh không? Kịch bản cuộc xung đột Trung-Đài là gì? Phải chăng dư luận Trung Quốc hoàn toàn ủng hộ việc Bắc Kinh xâm chiếm Đài Loan? Rất nhiều câu hỏi được Jacques Gravereau, một trong những chuyên gia châu Âu giỏi nhất về châu Á, đề cập một cách sâu sắc và tinh tế trong cuốn sách của ông, Đài Loan, nỗi ám ảnh của Trung Quốc/Taïwan, une obsession chinoise. Jacques Gravereau trả lời các câu hỏi của Hubert Testard.

PHỎNG VẤN Jacques Gravereau là một trong những chuyên gia châu Âu về châu Á đương đại và toàn cầu hóa. Tác giả nhiều sách tham khảo như Trung Quốc Chinh phục/La Chine conquérante, Nhật Bản trong thế kỷ 20/Le Japon au XXème siècle và Châu Á to lớn/L’Asie majeure. Người sáng lập và chủ tịch danh dự của Viện Eurasia HEC, ông cũng là chủ tịch Hội đồng Hợp tác Kinh tế Thái Bình Dương (PECC). Là giáo sư tại HEC, ông cũng giảng dạy tại Sciences Po Paris và quốc tế. Vào ngày 23 tháng 11, ông xuất bản cuốn sách có tựa đề Đài Loan, nỗi ám ảnh của Trung Quốc/Taïwan, une obsession chinoise, NXB Maison Neuve và Larose/Hémisphères. Jacques Gravereau, chuyên gia người Pháp về châu Á. (Nguồn: Thông tin Breizh)

Mối quan hệ Trung Quốc-Đài Loan là chủ đề vẫn được thảo luận kể từ khi Nga xâm chiếm Ukraine. Điểm tương đồng và khác biệt giữa hai bối cảnh địa chính trị là gì?

Văn học: “Thành phố chiến thắng”, vương quốc huyền bí và rất hiện thực của Salman Rushdie

VĂN HỌC: “THÀNH PHỐ CHIẾN THẮNG” (LA CITÉ DE LA VICTOIRE - VICTORY CITY), VƯƠNG QUỐC HUYỀN BÍ VÀ RẤT HIỆN THỰC CỦA SALMAN RUSHDIE

Tác giả: Patrick de Jacquelot

Nhà văn Anh-Mỹ gốc Ấn Độ Salman Rushdie (Nguồn: Le Point)

Xuyên qua biên niên sử về một vương quốc tưởng tượng của Ấn Độ xưa, nhà văn Anh-Mỹ gốc Ấn Độ đưa ra lời biện hộ cho thuyết nữ quyền và sự khoan dung tôn giáo đáp trả lại một cách sâu sắc những lệch hướng của chế độ chính trị hiện thời của New Delhi.

Trở lại hoàn toàn với Ấn Độ, tất cả: với tiểu thuyết sau cùng của ông, Salman Rushdie – và cả chúng ta – đắm chìm trong những nguồn cội của Ấn Độ. Đó không phải là trường hợp trong những tiểu thuyết trước đây của ông. Tuyệt phẩm Deux ans, huit mois et vingt-huit nuits (Two Years Eight Months and Twenty-Eight Nights – Hai năm, tám tháng và hai mươi tám đêm) là một tiểu thuyết trên quy mô hành tinh pha trộn nhiều nơi chốn và thời đại, trong khi tiểu thuyết mới nhất, Quichotte là một dạng chuyển thể một cách cực đoan Don Quichotte ở Mỹ ngày nay. Những lựa chọn tương ứng với lối sống của Rushdie xen kẽ giữa nước Mỹ và nước Anh. Nhưng với Thành phố chiến thắng, người khổng lồ này của văn chương đương đại nhắc chúng ta nhớ rẳng ông sinh ra ở Ấn Độ và đã thấm nhuần nền văn hóa của tiểu lục địa này bằng cách đưa chúng ta đắm mình trong lịch sử xa xưa và huyền thoại của đất nước này.

Rushdie đã kết thúc việc viết tiểu thuyết này ngay trước mưu toan ám sát ông vào tháng tám năm 2022. Do đó, cú sốc của sự tấn công này – nhiều nhát dao đâm đã khiến ông bị thương nặng và làm hỏng một mắt của ông – đã không được phản ánh trong Thành phố chiến thắng. Quả thực, đó sẽ là chủ đề của quyển sách tiếp theo của ông. Với nhan đề Couteau: méditations après une tentative de meurtre - Lưỡi dao: những suy ngẫm sau một mưu toan ám sát -, quyển sách này đã được thông báo sẽ ra đời vào mùa xuân tới.

ChatGPT tròn 1 tuổi: Thành công của chatbot AI nói lên nhiều điều về con người cũng như về công nghệ

CHATGPT TRÒN 1 TUỔI: THÀNH CÔNG CỦA CHATBOT A.I. NÓI LÊN NHIỀU ĐIỀU VỀ CON NGƯỜI CŨNG NHƯ VỀ CÔNG NGHỆ

Màn kịch xung quanh Giám đốc điều hành OpenAI Sam Altman (bên trái) − tham gia trên sân khấu ở đây bởi Giám đốc điều hành Microsoft Satya Nadella − đã làm lu mờ kỷ niệm một năm ra mắt ChatGPT của công ty. AP Photo/Barbara Ortutay

ChatGPT được ra mắt vào ngày 30 tháng 11 năm 2022, mở màn cho cái mà nhiều người gọi là năm đột phá của trí tuệ nhân tạo. Chỉ trong vài ngày kể từ khi phát hành, ChatGPT đã nhanh chóng lan truyền khắp nơi. Ảnh chụp màn hình các cuộc trò chuyện tràn ngập mạng xã hội và lượt dùng ChatGPT tăng vọt nhanh đến mức dường như ngay cả nhà sản xuất OpenAI cũng bị bất ngờ. Đến tháng 1, ChatGPT đã có 13 triệu khách truy cập mỗi ngày, lập kỷ lục về cơ sở người dùng tăng trưởng nhanh nhất của một ứng dụng dành cho người tiêu dùng.

Trong suốt cả năm đột phá này, ChatGPT đã bộc lộ sức mạnh của một giao diện tốt cũng như những hiểm họa từ cơn phát cuồng, đồng thời nó đã gieo mầm cho một loạt hành vi mới của con người. Là một nhà nghiên cứu chuyên tìm hiểu về công nghệ và hành vi thông tin của con người, tôi nhận thấy rằng ảnh hưởng của ChatGPT trong xã hội đến từ cách mọi người nhìn nhận và sử dụng nó cũng như từ chính bản thân công nghệ.

Trầm cảm vì biến đổi khí hậu (Solastalgie): điều cần biết về tình trạng “tuyệt vọng về khí hậu”

TRẦM CẢM VÌ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU (SOLASTALGIE): ĐIỀU CẦN BIẾT VỀ TÌNH TRẠNG “TUYỆT VỌNG VỀ KHÍ HẬU”

Trầm cảm vì biến đổi khí hậu được định nghĩa là nỗi khổ tâm lý của một số người trước tình trạng thiên nhiên bị biến đổi và cảnh quan bị tàn phá bởi biến đổi khí hậu.

Tác giả: Johanna Amselem

Một số bệnh nhân có cảm giác mất kiểm soát, mất cảm giác, lấy làm tiếc về tình trạng hiện tại, v.v.. © G.R/MAXPPP/PHOTOPQR/LE DAUPHINE/MAXPPP

Solastalgie là một nỗi “nhớ quê hương mặc dù không tha hương”, triết gia người Pháp Baptiste Morizot đã viết như vậy vào năm 2019. Bản thân thuật ngữ này là do triết gia người Úc Glenn Albrecht sáng tạo ra. Cảm nhận bất an sâu sắc này là một cảm giác khốn khổ về tâm lý trước những thiệt hại mà môi trường phải chịu chẳng hạn như khí hậu nóng lên. Như vậy, những người bị tác động bởi cảm giác này không còn nhận ra thiên nhiên mà họ đã biết trước đây và cảm thấy bị tước đoạt khỏi môi trường của mình.

Về mặt từ nguyên, từ mới này được cấu thành bởi từ tiếng Anh “solace”, được dịch ra là “chỗ dựa”, và từ “algie” chỉ nỗi “đau khổ”. Nói cách khác, đó là cảm thấy đau khổ trước sự mất mát nơi chốn vốn là chỗ dựa. “So với sự lo lắng về môi trường, tính chất thời gian của sự đau khổ không giống nhau. Sự lo lắng về môi trường liên quan đến tương lai, còn trầm cảm vì biến đổi khí hậu lại là một sự trầm cảm về quá khứ”, nhà tâm lý trị liệu Charline Schmerber tóm tắt như vậy.

COP28: một thoả thuận lịch sử tuy vẫn không đủ

COP 28: MỘT THỎA THUẬN LỊCH SỬ TUY VẪN KHÔNG ĐỦ

Chủ tịch UAE tại hội nghị thượng đỉnh về khí hậu của Liên hợp quốc đã thông qua chương trình khử cacbon toàn cầu. Lần đầu tiên trong lịch sử của COP.

Valéry Laramée de Tannenberg^[*]

Sultan Al-Jaber vừa đạt được thành công lớn về mặt ngoại giao. Sau hai tuần đàm phán khó khăn, chủ tịch COP 28 và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) đã đạt được sự hợp thức hóa chương trình khử cacbon cho nền kinh tế toàn cầu của gần 200 chính phủ.

Thứ Tư tuần này, ngày 13 tháng 12, khi kết thúc phiên họp toàn thể tương đối nhanh của COP, tất cả các đại biểu quốc gia đã thông qua dự thảo quyết định mới nhất liên quan đến “Bản Tổng Kết toàn cầu” (Global Stocktake/GST) do chủ tịch UAE trình bày. Ngay sau cuộc bỏ phiếu, cả phòng đã đứng dậy hoan nghênh chủ tịch COP, người thường xuyên bị chỉ trích kể từ khi được bổ nhiệm vào đầu năm.

Làm thế nào diễn giải văn bản đôi khi khó hiểu này? Về mặt chính thức, đây là phản ứng mà các quốc gia tham gia Công ước Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC) và ký kết Thỏa thuận Paris 2015 gửi tới cộng đồng quốc tế trước bản tổng kết của chính sách khí hậu của họ do Liên hợp quốc công bố vào mùa thu năm ngoái.