BIG DATA [DỮ LIỆU LỚN] GẶP BIG BROTHER [ĐẠI CA] KHI TRUNG QUỐC TIẾN TỚI VIỆC CHẤM ĐIỂM CÔNG DÂN HỌ
Chính phủ Trung Quốc có kế hoạch khởi động Hệ thống Uy tín Xã hội vào năm 2020. Mục đích? Để đánh giá mức độ đáng tin– hay không đáng tin – của 1,3 tỷ cư dân của họ
Ngày 14 tháng 6 năm 2014, Hội đồng Nhà nước Trung Quốc đã công bố một tài liệu đáng ngại có tên là "Đề cương kế hoạch xây dựng Hệ thống Tín nhiệm Xã hội". Theo cách viết của Trung Quốc trong các tài liệu chính sách, đây là một dự án dài hạn và khá khô khan, nhưng nó có một ý tưởng triệt để. Điều gì sẽ xảy ra nếu có một hệ thống chấm điểm quốc gia, phân loại bạn thuộc dạng công dân nào?
Hãy thử tưởng tượng một thế giới mà nhiều hoạt động hàng ngày của bạn bị liên tục theo dõi và đánh giá: bạn mua những gì ở cửa hàng và mua trực tuyến; bạn đang ở đâu vào một thời điểm nhất định; bạn bè của bạn là ai và bạn tương tác với họ như thế nào; bạn dành bao nhiêu thời gian để xem tin tức hoặc chơi game; và bạn thanh toán (hay không thanh toán) các hóa đơn và tiền thuế. Điều đó không khó để hình dung, bởi vì hầu hết những điều đó đã xảy ra, nhờ vào tất cả những tập đoàn thu thập dữ liệu khổng lồ như Google, Facebook và Instagram hoặc các ứng dụng theo dõi sức khoẻ như Fitbit. Nhưng giờ đây hãy thử tưởng tượng có một hệ thống chấm điểm tất cả các hành vi nói trên là tích cực hoặc tiêu cực, và chắt lọc thành một con số đơn nhất, theo các quy định của chính phủ. Điều đó sẽ tạo ra Điểm Công dân của bạn, và sẽ cho mọi người biết liệu bạn có đáng tin hay không. Hơn nữa, điểm của bạn sẽ được công khai xếp hạng so với điểm của toàn thể người dân và được sử dụng để xác định mức độ phù hợp của bạn đối với một khoản vay có thế chấp hoặc một việc làm, trường học mà con cái của bạn có thể đi học – hoặc thậm chí cơ hội của bạn có được một buổi hẹn hò.
 |
| Johan Lagerkvist |
 |
| Rogier Creemers |
Hiện tại, về mặt kỹ thuật, việc tham gia hệ thống Điểm Công dân của Trung Quốc mang tính tự nguyện. Nhưng đến năm 2020, đó sẽ là điều bắt buộc. Hành vi của từng công dân và từng pháp nhân (trong đó có mọi công ty hoặc thực thể khác) tại Trung Quốc sẽ được chấm điểm và xếp hạng, dù họ có thích hay không.
Dự án thứ nhất là với công ty China Rapid Finance, một đối tác của tập đoàn mạng xã hội Tencent và là công ty phát triển ứng dụng tin nhắn WeChat với hơn 850 triệu người dùng đang hoạt động. Dự án kia, Sesame Credit, được điều hành bởi tập đoàn Ant Financial Services Group (AFSG), một công ty thành viên của Alibaba. Tập đoàn Ant Financial bán các sản phẩm bảo hiểm và cung cấp các khoản vay cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Tuy nhiên, ngôi sao thực sự của Ant là AliPay, một công cụ thanh toán mà người ta không chỉ sử dụng để mua hàng trực tuyến, mà còn để trả tiền nhà hàng, taxi, học phí, vé xem phim và thậm chí còn để chuyển tiền cho nhau.
Sesame Credit cũng đã hợp tác với các nền tảng tạo lập dữ liệu khác, như Didi Chuxing, công ty “gọi xe đến chở” từng là đối thủ chính của Uber tại Trung Quốc trước khi họ mua lại các hoạt động kinh doanh tại Trung Quốc của công ty Mỹ này vào năm 2016, và Baihe, công ty dịch vụ mai mối trực tuyến lớn nhất nước. Không khó để thấy Sesame Credit có thể khai thác tất cả các ứng dụng trên cùng với lượng dữ liệu lớn khổng lồ để đánh giá cách thức người ta hành xử và chấm điểm họ cho phù hợp.
Vậy thì người ta được chấm điểm như thế nào? Trên mạng Sesame Credit, các cá thể được đo bằng một điểm uy tín dao động từ 350 đến 950 điểm. Alibaba không tiết lộ "thuật toán phức tạp" mà họ sử dụng để tính ra con số đó, nhưng họ tiết lộ năm nhân tố được xem xét đến. Nhân tố thứ nhất là lịch sử tín dụng. Ví dụ, liệu công dân có trả hóa đơn tiền điện hoặc điện thoại đúng hạn không? Nhân tố kế tiếp là khả năng hoàn thành, được định nghĩa trong bản chỉ dẫn của họ là "khả năng hoàn thành nghĩa vụ hợp đồng của người sử dụng". Nhân tố thứ ba là đặc điểm cá nhân, xác minh các thông tin cá nhân như số điện thoại di động và địa chỉ của một ai đó. Nhưng nhân tố thứ tư, hành vi và sở thích, là điều thú vị nhất.
Theo hệ thống này, một cái gì đó tưởng chừng vô hại như thói quen mua sắm của một người trở thành một thước đo tính cách. Alibaba thừa nhận người ta được đánh giá theo các loại sản phẩm mà họ mua. Li Yingyun, Giám đốc Công nghệ của Sesame, nói: "Một người chơi trò chơi điện tử 10 tiếng một ngày, sẽ được xem là người lười biếng. Ai đó thường xuyên mua tã lót chắc chắn sẽ được xem là bậc cha mẹ, mà sau khi cân nhắc kĩ có nhiều khả năng là người có ý thức trách nhiệm". Vì thế, hệ thống không chỉ điều tra hành vi – nó còn định hình hành vi. Nó "hích" ra ngoài công dân không mua sắm và có những hành vi mà chính phủ không thích.
Bạn bè cũng quan trọng. Nhân tố thứ năm là mối quan hệ giữa các cá nhân với nhau. Sự lựa chọn bạn bè trực tuyến của họ và những tương tác của họ nói lên điều gì về người bị đánh giá? Việc chia sẻ những gì mà Sesame Credit cho là "năng lượng trực tuyến tích cực", những thông điệp tốt đẹp về chính phủ hoặc về mức độ hoạt động kinh tế của đất nước sẽ làm cho điểm của bạn tăng lên.
Alibaba khẳng định rằng, hiện tại, bất cứ điều gì tiêu cực được đăng trên các phương tiện truyền thông xã hội không ảnh hưởng đến điểm (chúng ta không biết điều này có đúng hay không bởi vì thuật toán được bảo mật). Nhưng bạn có thể thấy cách thức điều này có thể diễn ra khi hệ thống chấm điểm công dân riêng của Chính phủ chính thức ra mắt vào năm 2020. Dù chưa có gợi ý nào về bất cứ công ty nào trong số tám công ty tư nhân tham gia vào chương trình thí điểm đang diễn ra sẽ là người chịu trách nhiệm cuối cùng về việc vận hành hệ thống riêng của chính phủ, nhưng thật khó tin rằng chính phủ sẽ không muốn trích xuất lượng dữ liệu tối đa cho hệ thống SCS, từ các chương trình thí điểm. Nếu điều đó xảy ra, và tiếp tục diễn ra như là một điều bình thường mới theo hệ thống SCS riêng của chính phủ, thì sẽ dẫn đến việc các nền tảng tư nhân hoạt động chủ yếu như là một cơ quan gián điệp của chính phủ. Họ có thể không có lựa chọn nào khác.
Việc đăng các ý kiến bất đồng quan điểm về chính trị hoặc các liên kết đề cập đến vụ quảng trường Thiên An Môn chưa bao giờ là điều khôn ngoan ở Trung Quốc, nhưng giờ đây điều đó có thể gây tổn hại trực tiếp đến điểm uy tín của một công dân. Nhưng đây mới thực sự là điều gây ngạc nhiên không mong đợi: điểm uy tín của một người cũng sẽ bị ảnh hưởng bởi những gì các bạn bè trực tuyến của mình nói và làm, ngoài mối liên hệ trực tiếp với những người đó. Nếu một ai đó mà mình có kết nối trực tuyến đăng một nhận xét tiêu cực, thì điểm của mình cũng sẽ bị hạ xuống.
Vậy tại sao có hàng triệu người đã đăng ký với cái chẳng khác gì là một phiên bản chạy thử nghiệm cho một hệ thống giám sát được chính phủ công khai hỗ trợ? Có thể có những lý do đen tối, những lý do không nói ra được – sợ bị trả thù, ví dụ, đối với những người không chịu đầu hàng – nhưng đó cũng có thể là một mồi nhử, dưới hình thức khen thưởng và "ưu đãi đặc biệt" đối với những công dân tự chứng tỏ bản thân là người "khả tín" trên mạng Sesame Credit.
Nếu những người khả tín đó đạt được 600 điểm, thì họ có thể vay theo chương trình cho vay Just Spend lên đến 5.000 nhân dân tệ (khoảng 565 bảng Anh) để mua hàng trực tuyến, miễn là trên mạng Alibaba. Đạt được 650 điểm, họ có thể thuê một xe ô-tô mà không phải đặt tiền đặt cọc. Họ cũng được quyền làm thủ tục nhận phòng nhanh hơn tại các khách sạn và được hưởng quy chế VIP khi làm thủ tục tại Sân bay Quốc tế Thủ đô Bắc Kinh. Những người có hơn 666 điểm có thể vay bằng tiền mặt lên đến 50.000 nhân dân tệ (5.700 bảng Anh), dĩ nhiên là từ Ant Financial Services. Đạt được trên 700 điểm, họ có thể đăng ký đi du lịch Singapore mà không cần các tài liệu bổ trợ, chẳng hạn như chứng thư nhân viên. Và đạt được 750 điểm, họ sẽ có được đơn xin cấp thị thực Schengen toàn châu Âu hằng mong ước, một cách nhanh chóng. Creemers cho biết: "Tôi nghĩ cách tốt nhất để hiểu hệ thống là như một kiểu con hoang của một kế hoạch giữ khách hàng trung thành".
Việc có được điểm cao đã trở thành một biểu tượng về địa vị xã hội, với gần 100.000 người khoe khoang điểm của mình trên Weibo (một mạng Trung Quốc tương đương với Twitter) trong vòng vài tháng sau khi hệ thống ra mắt. Điểm uy tín của công dân thậm chí có thể ảnh hưởng đến cơ hội hẹn hò của họ, hoặc có được một người phối ngẫu, bởi vì điểm Sesame của họ càng cao, thì hồ sơ hẹn hò của họ càng nổi bật hơn trên Baihe.
Sesame Credit đã cung cấp các thủ thuật để giúp các cá nhân cải thiện điểm của mình, trong đó có việc cảnh báo những bất lợi nếu kết bạn với một ai đó có điểm thấp. Điều này có thể dẫn đến sự gia tăng các nhà tham vấn để nâng điểm, những người sẽ chia sẻ các thủ thuật về cách thức giành được điểm, hoặc các nhà tư vấn danh tiếng sẵn sàng đưa ra lời khuyên chuyên môn về chiến lược cải thiện điểm hoặc thoát khỏi danh sách đen những người không đáng tin.
Thực vậy, Hệ thống Uy tín Xã hội của chính phủ về cơ bản là một phiên bản dữ liệu lớn hấp dẫn như một trò chơi của phương pháp giám sát của Đảng Cộng sản; phương pháp Hồ sơ (dang'an, đương án) đáng ngại. Chế độ lưu giữ một hồ sơ về mọi người, theo dõi các vi phạm về mặt chính trị và cá nhân. Hồ sơ dang'an của công dân theo dõi họ suốt đời, từ nhà trường cho đến việc làm. Người ta bắt đầu báo cáo về bạn bè, thậm chí về các thành viên trong gia đình, gây ra sự ngờ vực và giảm sút sự tin cậy xã hội ở Trung Quốc. Điều tương tự sẽ xảy ra với các hồ sơ kỹ thuật số. Người ta sẽ có động lực để nói với bạn bè và gia đình mình rằng, "Đừng đăng bài đó, tôi không muốn bạn làm hại điểm của bạn nhưng tôi cũng không muốn bạn làm hại điểm của tôi".
Chúng ta cũng phải chứng kiến sự ra đời của những thị trường chợ đen nổi tiếng, bán hàng theo các phương thức bán chui để làm tăng mức độ khả tín. Cũng giống như cách mà người ta có thể mua những “like” trên Facebook và những “follower” trên Twitter, các cá nhân sẽ trả tiền để thao túng điểm của mình. Điều gì làm cho hệ thống được đảm bảo? Các tin tặc (thậm chí một số tin tặc được nhà nước hậu thuẫn) có thể thay đổi hoặc ăn cắp thông tin được lưu trữ bằng kỹ thuật số.
"Những người có điểm thấp sẽ truy cập internet với tốc độ chậm hơn; bị hạn chế tiếp cận các nhà hàng và bị tước quyền đi du lịch"
– Rachel Botsman, tác giả của cuốn “Who Can You Trust?” [Bạn có thể tin ai?]
Hệ thống mới phản ánh sự thay đổi một mô hình khôn vặt. Như chúng tôi đã lưu ý, thay vì cố gắng tăng cường tính ổn định hoặc tính tuân phục bằng một cây gậy lớn và một liều lượng sợ hãi từ trên xuống, chính phủ đang cố gắng làm cho sự vâng lời giống như chơi game. Đó là một phương pháp kiểm soát xã hội được khoác trong một hệ thống điểm khen thưởng. Đó là sự vâng lời được biến thành trò chơi.
Trong một khu phố thời thượng ở trung tâm thành phố Bắc Kinh, kênh tin tức của BBC đã tỏa ra khắp phố vào tháng 10 năm 2015 để hỏi người ta về điểm Sesame Credit của họ. Hầu hết mọi người đều nói về những mặt tích cực. Nhưng rồi ai sẽ công khai phê phán hệ thống? Ding, điểm của bạn có thể bị hạ xuống. Điều đáng báo động là có rất ít người hiểu rằng một điểm xấu có thể gây hại cho họ trong tương lai. Điều thậm chí đáng lo ngại hơn là có bao nhiêu người không biết gì về việc họ đã được chấm điểm.
Hiện tại, Sesame Credit không trực tiếp phạt những người "không đáng tin" – điều hiệu quả hơn là khóa chặt người ta vào những niềm vui do đã ứng xử tốt. Nhưng Hu Tao, Tổng giám đốc của Sesame Credit, cảnh báo người ta rằng hệ thống được thiết kế để "những người không đáng tin không thể thuê xe ô-tô, không thể mượn tiền hoặc thậm chí không thể tìm được việc làm". Bà thậm chí còn tiết lộ rằng Sesame Credit đã tiếp cận Văn phòng Giáo dục của Trung Quốc về việc chia sẻ danh sách những sinh viên gian lận ở các kỳ thi quốc gia, nhằm làm cho họ phải trả giá trong tương lai vì sự không trung thực của họ.
Các trừng phạt sẽ được thiết kế để thay đổi một cách đáng kể khi hệ thống của chính phủ bắt đầu có hiệu lực vào năm 2020. Thực vậy, vào ngày 25 tháng 9 năm 2016, Văn phòng Hội đồng Nhà nước đã cập nhật chính sách có tên gọi là "Warning and Punishment Mechanisms for Persons Subject to Enforcement for Trust-Breaking [Cơ chế cảnh báo và trừng phạt những người thuộc diện bội tín]". Nguyên tắc chủ đạo khá đơn giản: "Nếu sự tín nhiệm trong một lĩnh vực bị phá vỡ, thì sẽ áp đặt các giới hạn ở mọi lĩnh vực khác", tài liệu trên khẳng định.
Ví dụ: những người có điểm thấp sẽ truy cập internet có tốc độ chậm hơn; bị hạn chế tiếp cận các nhà hàng, các hộp đêm hoặc các câu lạc bộ đánh gôn; và bị tước quyền tự do đi du lịch nước ngoài, tôi trích nguyên văn, với "sự kiểm soát có giới hạn về tiêu dùng tại các khu vực nghỉ dưỡng hoặc các công ty kinh doanh lữ hành". Điểm tín nhiệm sẽ ảnh hưởng đến việc một người đăng ký cho thuê, khả năng có được bảo hiểm hoặc có được một khoản vay và thậm chí cả các phúc lợi về an sinh xã hội. Những công dân có điểm thấp sẽ không được một số chủ doanh nghiệp tuyển dụng và sẽ bị cấm làm một số nghề, trong đó có các lĩnh vực dân chính, báo chí và pháp lý, tất nhiên ở những nơi mà bạn phải được coi là người đáng tin. Những công dân được xếp hạng thấp cũng sẽ bị hạn chế khi bản thân đăng ký học hoặc đăng ký cho con mình học ở các trường tư thục cao cấp. Tôi không bịa ra danh sách các biện pháp trừng phạt này. Đó là thực tế mà các công dân Trung Quốc sẽ đối mặt. Theo tài liệu của chính phủ, hệ thống Tín nhiệm Xã hội sẽ "cho phép những người đáng tin đi khắp nơi dưới bầu trời trong khi làm khó những người mất tín nhiệm trong từng bước đi một".
 |
| Luciano Floridi (1964-) |
Floridi tin rằng chúng ta đang bước vào sự thay đổi thứ tư, bởi những gì chúng ta làm trực tuyến và ngoại tuyến hợp nhất lại thành cuộc sống thật [onlife]. Ông khẳng định rằng, khi xã hội chúng ta ngày càng trở thành một môi trường thông tin động, một hỗn hợp các trải nghiệm trong thế giới vật lý và thế giới ảo, thì chúng ta đang có một nhân cách sống thật [onlife] – khác với những ai mà bẩm sinh chỉ sống trong "thế giới thực" không thôi. Chúng ta thấy cái lệnh lớn này trên Facebook, nơi mà người ta trình bày một chân dung được chỉnh sửa hoặc được lý tưởng hoá về cuộc sống của họ. Hãy thử suy nghĩ về những trải nghiệm đi xe Uber của bạn. Liệu bạn có đối xử với người lái xe đẹp hơn một chút không, vì biết rằng bạn sẽ được chấm điểm? Nhưng, điểm của Uber không là gì so với Peeple [Xem thêm https://en.wikipedia.org/wiki/Peeple_(mobile_application)], một ứng dụng được triển khai vào tháng 3 năm 2016, giống như mạng Yelp đối với con người. Nó cho phép bạn chấm điểm và đánh giá mọi người mà bạn biết – vợ chồng, người hàng xóm, ông chủ và thậm chí cả người yêu cũ của bạn. Một hồ sơ sẽ hiển thị một "Peeple Number [số hiệu Peeple]", một điểm dựa trên tất cả các thông tin phản hồi và khuyến nghị mà bạn nhận được. Điều đáng lo là một khi tên của bạn đã có trong hệ thống Peeple, thì nó sẽ vĩnh viễn nằm đó. Bạn không có lựa chọn nào khác.
Peeple đã cấm một số hành vi xấu, trong đó có việc đề cập đến các điều kiện sức khoẻ riêng tư, có hành vi xúc phạm hoặc có thành kiến giới tính (tuy nhiên bạn đánh giá điều đó một cách khách quan). Nhưng có rất ít quy tắc về cách thức người ta được xếp hạng hoặc các tiêu chuẩn về tính minh bạch.
Hệ thống xếp hạng tín nhiệm của Trung Quốc có thể mang tính tự nguyện, nhưng nó đã có những hậu quả. Vào tháng 2 năm 2017, Toà án Nhân dân Tối cao của nước này đã thông báo có 6,15 triệu công dân bị cấm đi máy bay trong bốn năm qua vì các hành vi có hại cho xã hội. Lệnh cấm được chỉ ra như là một bước tiến đến việc thiết lập danh sách đen trong hệ thống SCS. Meng Xiang, trưởng phòng hành pháp của Tòa án tối cao, nói: "Chúng tôi đã ký một bản ghi nhớ. . . với hơn 44 cơ quan chính phủ nhằm hạn chế những người “mất tín nhiệm” ở nhiều cấp độ”. 1,65 triệu người khác bị liệt vào danh sách đen không được đi tàu hỏa.
Nơi mà các hệ thống này thực sự rơi vào lãnh địa ác mộng là các thuật toán tin cậy được sử dụng đã bị đơn giản hoá một cách không công bằng. Chúng không tính đến bối cảnh. Ví dụ, một người có thể không thanh toán hóa đơn hoặc tiền phạt đúng hạn, bởi vì họ đang nằm bệnh viện; người khác có thể đơn giản là một kẻ ăn bám. Và đó chính là thách thức mà tất cả chúng ta đang đối mặt trong thế giới kỹ thuật số, và không chỉ người Trung Quốc. Nếu các thuật toán xác định cuộc sống được chấp nhận rộng rãi, thì chúng ta cần tìm ra cách thức chúng có thể nắm bắt được những sắc thái, bất nhất và mâu thuẫn vốn có của con người và cách thức chúng phản ánh cuộc sống thực.
Bạn có thể thấy cái gọi là kế hoạch chấm điểm tín nhiệm của Trung Quốc như là sự kết hợp tác phẩm 1984 [Một chín tám tư. Xem thêm https://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%99t_ch%C3%ADn_t%C3%A1m_t%C6%B0] của Orwell [Xem thêm https://vi.wikipedia.org/wiki/George_Orwell] và nghiên cứu [phản xạ có điều kiện ở] chó của Pavlov. Hành động theo kiểu một công dân tốt, được khen thưởng và được hướng dẫn để suy nghĩ, quả là điều ngộ nghĩnh. Tuy nhiên, cần nhớ rằng các hệ thống chấm điểm cá nhân đã xuất hiện ở phương Tây từ nhiều thập niên trước.
Hơn 70 năm trước, hai người đàn ông tên là Bill Fair và Earl Isaac đã phát minh ra điểm tín dụng. Ngày nay, các công ty sử dụng điểm tín dụng FICO để đưa ra nhiều quyết định tài chính, trong đó có lãi suất trên tài sản thế chấp của chúng ta hoặc liệu chúng ta có được vay hay không.
Đối với đa số người dân Trung Quốc, họ chưa bao giờ có điểm tín dụng và vì thế họ không thể nhận được tín dụng. "Có nhiều người không có nhà, xe hơi hoặc thẻ tín dụng ở Trung Quốc, vì thế không có sẵn kiểu thông tin đó để đo lường", theo lời giải thích của Wen Quan, một blogger có ảnh hưởng, viết về công nghệ và tài chính. "Ngân hàng trung ương có dữ liệu tài chính từ 800 triệu người, nhưng chỉ có 320 triệu người có một lịch sử tín dụng truyền thống." Theo Bộ Thương mại Trung Quốc, thiệt hại kinh tế hàng năm do thiếu thông tin tín dụng là hơn 600 tỷ nhân dân tệ (68 tỷ bảng Anh).
Việc Trung Quốc thiếu một hệ thống tín dụng quốc gia là lý do vì sao chính phủ kiên quyết với Điểm Công dân là điều đã được chờ đợi từ lâu và cần sửa chữa cái mà họ gọi là "sự thiếu hụt lòng tin". Trong một thị trường được điều tiết kém, việc bán hàng giả và hàng kém chất lượng là một vấn đề lớn. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), 63% hàng giả, từ đồng hồ đến túi xách cho đến thức ăn trẻ em, đều xuất phát từ Trung Quốc. "Mức độ tham nhũng nhỏ là rất lớn," Creemers nói. "Vì thế, nếu kế hoạch đặc biệt này mang lại hiệu quả giám sát và trách nhiệm giải trình, thì nó sẽ có nhiều khả năng được chào đón nồng nhiệt".
Chính phủ cũng lập luận rằng hệ thống này là một cách để những người bị các hệ thống tín dụng truyền thống loại bỏ hội nhập, chẳng hạn như sinh viên và các hộ gia đình có thu nhập thấp. Giáo sư Wang Shuqin từ khoa Triết học và Khoa học Xã hội tại Đại học Capital Normal ở Trung Quốc, gần đây, đã thắng thầu để giúp chính phủ phát triển hệ thống mà bà gọi là "Hệ thống Trung thực Xã hội của Trung Quốc". Bà nhấn mạnh rằng, nếu không có một cơ chế như vậy, thì việc kinh doanh ở Trung Quốc là điều rủi ro, khi không thực thi được khoảng một nửa số hợp đồng đã ký. "Với tốc độ của nền kinh tế kỹ thuật số, điều cốt yếu là có thể xác minh nhanh uy tín của nhau về mặt tín dụng", bà nói. "Hành vi của đa số người được xác định bởi thế giới suy nghĩ của họ. Một người tin vào các giá trị cốt lõi xã hội chủ nghĩa sẽ hành xử một cách đúng đắn hơn". Bà coi các "tiêu chuẩn đạo đức" mà hệ thống đánh giá, cũng như các dữ liệu tài chính, như là một lợi thế cộng thêm.
Thực vậy, mục đích của Hội đồng Nhà nước là nâng cao "tâm lý trung thực và mức độ uy tín của toàn xã hội" để cải thiện "khả năng cạnh tranh tổng thể của đất nước". Có thể nào hệ thống SCS thực sự là một cách tiếp cận giám sát minh bạch được mong đợi ở một đất nước có lịch sử lâu dài về việc theo dõi công dân của mình? "Là một người Trung Quốc, biết rằng mọi thứ tôi làm trực tuyến đều đang được theo dõi, liệu tôi có nên chú ý đến những chi tiết về cái đang được theo dõi và sử dụng thông tin này để dạy cho bản thân cách thức tuân thủ các quy tắc?" theo lời của Rasul Majid, một blogger người Trung Quốc có trụ sở tại Thượng Hải, viết về thiết kế có tính hành vi và tâm lý chơi game. "Hay liệu tôi nên sống trong sự thiếu hiểu biết và hy vọng/mong muốn/mơ ước rằng sự riêng tư cá nhân vẫn tồn tại và rằng các cơ quan cai trị tôn trọng chúng tôi đủ để không lạm dụng?" Nói một cách đơn giản, Majid nghĩ rằng hệ thống này cho phép ông kiểm soát một chút dữ liệu của mình.
Năm 2015, OECD công bố một nghiên cứu cho thấy ở Hoa Kỳ có ít nhất 24,9 thiết bị được kết nối trên 100 người. Tất cả các loại hình công ty đều nghiên cứu kỹ dữ liệu lớn được phát ra từ các thiết bị này, để hiểu được cuộc sống và mong muốn của chúng ta, và để dự đoán hành động của chúng ta theo những cách mà ngay cả chúng ta cũng không thể tiên đoán được bản thân.
Chính phủ các nước trên thế giới đã tiến hành quá trình giám sát và đánh giá. Ở Hoa Kỳ, Cơ quan An ninh Nội địa (NSA) không phải là cơ quan tai mắt kỹ thuật số chính thức duy nhất theo dõi hoạt động của công dân. Năm 2015, Cục Quản lý An ninh Vận tải của Hoa Kỳ đã đề xuất ý tưởng mở rộng nền tảng kiểm tra PreCheck để bao gồm cả hồ sơ lưu trên các phương tiện truyền thông xã hội, dữ liệu về vị trí và lịch sử mua hàng. Ý tưởng này đã bị gạt bỏ sau khi bị chỉ trích nặng nề, nhưng điều đó không có nghĩa là ý tưởng đó đã chết. Chúng ta đang sống trong một thế giới các thuật toán dự báo xác định liệu chúng ta là một mối đe dọa, mối nguy cơ, một công dân tốt và thậm chí liệu chúng ta có là người đáng tín không. Chúng ta đang tiến gần hơn đến hệ thống của Trung Quốc – sự mở rộng việc chấm điểm tín dụng thành việc chấm điểm đời sống – kể cả khi chúng ta không biết điều đó.
Vậy, chúng ta đang hướng đến một tương lai, nơi mà tất cả chúng ta sẽ được xếp hạng trực tuyến và dữ liệu về chúng ta bị khai thác? Chắc chắn là mọi việc đang đi theo chiều hướng đó. Trừ phi có một dạng nổi dậy đại trà nào đó của công dân để bảo vệ sự riêng tư, chúng ta đang bước vào một thời đại mà hành động của một cá nhân sẽ được đánh giá theo các tiêu chuẩn mà họ không thể kiểm soát và không thể xóa bỏ sự đánh giá ấy. Hậu quả không chỉ gây ra điều phiền hà; chúng là điều thường xuyên xảy ra. Hãy quên đi quyền xóa bỏ hoặc quyền bị quên lãng, quyền được là trẻ trâu và ngớ ngẩn.
Mặc dù có thể là quá muộn để chặn đứng kỷ nguyên mới này, chúng ta vẫn có những lựa chọn và quyền mà chúng ta có thể thực thi ngay bây giờ. Có một điều, chúng ta cần có khả năng chấm điểm người chấm điểm. Trong cuốn sách của mình The Inevitable [Điều không tránh khỏi], Kevin Kelly mô tả một tương lai mà người quan sát và người bị quan sát sẽ theo dõi lẫn nhau một cách minh bạch. "Sự lựa chọn trung tâm của chúng ta hiện nay là liệu sự giám sát này có là một bí mật, một vọng gác một-chiều – hay một dạng ‘cùng giám sát’ lẫn nhau một cách minh bạch liên quan cả đến việc quan sát người quan sát", ông viết.
Lòng tin của chúng ta nên bắt đầu với những cá nhân trong chính phủ (hoặc bất cứ ai đang kiểm soát hệ thống). Chúng ta cần những cơ chế đáng tin để đảm bảo việc chấm điểm và dữ liệu được sử dụng một cách có trách nhiệm và có sự cho phép của chúng ta. Để tin vào hệ thống, chúng ta cần giảm thiểu những điều chưa biết. Điều đó có nghĩa là thực hiện các bước để làm giảm độ mù mờ của các thuật toán. Lập luận chống lại việc tiết lộ thông tin có tính bắt buộc cho rằng nếu bạn biết những thứ được che đậy, thì hệ thống có thể bị đánh lừa hoặc bị tin tặc tấn công. Nhưng nếu con người là đối tượng bị xếp hạng, có thể ảnh hưởng đáng kể đến cuộc sống của mình, thì cách thức chấm điểm phải minh bạch.
Ở Trung Quốc, một số công dân, chẳng hạn như các quan chức chính phủ, có thể nghĩ rằng mình đứng trên hệ thống. Liệu công chúng sẽ phản ứng ra sao khi những hành động sai trái của họ không ảnh hưởng đến điểm của họ? Chúng ta có thể thấy một hồ sơ Panama 3.0 về gian lận danh tiếng.
Vẫn còn quá sớm để biết được mức độ một nền văn hóa giám sát liên tục cộng với việc chấm điểm uy tín sẽ ra sao. Điều gì sẽ xảy ra khi các hệ thống này, lập biểu đồ lịch sử của toàn dân về mặt xã hội, đạo đức và tài chính, có hiệu lực? Liệu mức độ riêng tư và tự do ngôn luận (đã bị vây hãm từ lâu ở Trung Quốc) bị xói mòn đến đâu nữa? Ai sẽ quyết định cách thức vận hành hệ thống? Đây là những câu hỏi mà tất cả chúng ta cần xem xét, và sớm. Ngày nay là Trung Quốc, ngày mai là một nơi gần bạn. Những vấn đề thực sự về tương lai của lòng tin không mang tính công nghệ hay kinh tế; chúng mang tính đạo đức.
Nếu chúng ta không cảnh giác, lòng tin được phân phát có thể trở thành một điều xấu hổ được hệ thống hóa. Cuộc sống sẽ trở thành một cuộc tranh đua bất tận để được đánh giá tốt một cách hời hợt, với việc tất cả chúng ta tranh nhau có được điểm uy tín cao nhất khi chỉ có một vài người có thể đạt được.
Bài viết được trích từ Who Can You Trust? How Technology Brought Us Together and Why It Might Drive Us Apart [Ai có thể tin bạn? Công nghệ kết nối chúng ta như thế nào và Tại sao nó có thể xua đuổi chúng ta] (Penguin Portfolio) của Rachel Botsman, được xuất bản vào ngày 4 tháng 10. Kể từ khi bài này được viết, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc đã hoãn cấp phép cho tám công ty đang tiến hành thí điểm Hệ thống Uy tín Xã hội. [Nhưng] kế hoạch triển khai Hệ thống Uy tín Xã hội vào năm 2020 của Chính phủ vẫn không thay đổi
Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch
Nguồn: Big data meets Big Brother as China moves to rate its citizens, Wired, Saturday 21 October 2017.
