19.4.18

Cuộc Khủng hoảng Đáng mừng của Thuyết Tiến hóa

CUỘC KHỦNG HOẢNG ĐÁNG MỪNG CỦA THUYẾT TIẾN HÓA
Các nhà sáng tạo luận – những người tin rằng một đấng siêu nhiên tạo ra vũ trụ – đã đúng một điều: ngược lại với ấn tượng có được từ nhiều bài viết phổ biến về chủ đề này, thuyết tiến hóa đang khủng hoảng. Nhưng, đối với khoa học, không giống như với các hệ thống niềm tin độc đoán, những cuộc khủng hoảng như vậy đáng được hoan nghênh.
EXETER – Những người tin rằng một đấng siêu nhiên tạo ra vũ trụ thì chưa bao giờ đặt ra một thách thức có tính trí tuệ cho thuyết tiến hóa. Nhưng các nhà sáng tạo luận, dù là những người bảo căn (fundamentalist) tin vào Kinh Thánh hay những người tin vào “thiết kế thông minh”, đều tạo nên mối đe dọa cho tư duy khoa học. Thật vậy, cái tài tình xảo quyệt của thuyết sáng tạo luận là khả năng tái tạo quá trình tiến hóa theo hình ảnh riêng của nó như là một hệ thống niềm tin độc đoán – và như thế là phản đề của khoa học.
Thomas Kuhn (1922-1996)

Các nhà sáng tạo luận đúng một điều: ngược lại với ấn tượng có được từ nhiều bài viết phổ biến về chủ đề này, thuyết tiến hóa đang khủng hoảng. Nhưng đây là một sự phát triển tích cực, bởi vì nó phản ánh sự tiến triển phi tuyến tính của nhận thức khoa học, vốn được đặc trưng bởi những gì mà Thomas Kuhn mô tả trong cuốn sách có ảnh hưởng của ông: Cấu trúc của các cuộc Cách mạng Khoa học như là “những cuộc chuyển đổi hệ hình” (paradigm shifts).
Trong 70 năm qua, hệ hình chi phối trong khoa học tiến hóa này được gọi là “hợp đề mới” (new synthesis). Được nhà sinh vật học tiến hóa ở trường đại học Oxford Richard Dawkins quảng bá rộng rãi trong những năm gần đây, hợp đề mới hợp nhất thuyết chọn lọc tự nhiên của Darwin với ngành di truyền học Mendel, vốn là ngành giải thích về sự di truyền.
Cuộc khủng hoảng hiện nay trong khoa học tiến hóa không ngụ ý bác bỏ hoàn toàn hệ hình này. Thay vào đó, nó đòi hỏi một sự tái tổ chức quan trọng, từng bước của nhận ​​thức hiện có, mà không làm suy yếu các nguyên lí cơ bản của thuyết tiến hóa: các sinh vật sống ngày nay được phát triển từ các sinh vật khác nhau đáng kể trong quá khứ cổ xưa; những sinh vật không giống nhau có thể có cùng tổ tiên chung; và chọn lọc tự nhiên đã đóng vai trò quyết định trong quá trình này.
Tuy nhiên, các giả định khác đang bị đe dọa. Ví dụ như, trong sự phát triển của “cây sự sống” truyền thống tượng trưng cho quá trình tiến hóa, các nhánh cây luôn luôn đâm ra bên ngoài, không bao giờ sáp nhập, ngụ ý rằng tổ tiên của loài này đi theo đường tuyến tính, và tất cả những thay đổi tiến hóa theo đường này xảy ra trong nòi giống đang được truy tìm. Nhưng việc kiểm tra các hệ gen – đặc biệt là các con vi khuẩn – đã chỉ ra rằng các gen di chuyển giữa các sinh vật cổ xưa chính là một chất xúc tác quan trọng cho sự thay đổi tiến hóa.
Hơn nữa, hợp đề mới giả định rằng các động lực chính của tiến hóa là những đột biến nhỏ do ngẫu nhiên trong loài tạo ra. Nhưng các bằng chứng gần đây cho thấy những sự thay đổi lớn, do sự hấp thu của một đoạn vật chất di truyền ngoại lai gây ra, có thể là đáng kể. Thật vậy, sự hấp thụ toàn bộ sinh vật – ví dụ như hai loại vi khuẩn hình thành nên tế bào eukaryote đầu tiên (loại tế bào phức tạp hơn được tìm thấy trong các sinh vật đa bào) – có thể tạo ra sự thay đổi tiến hóa to lớn và quan trọng.
Hơn nữa việc làm cho thuyết tiến hóa bất ổn là sự nhận thức ngày càng rõ rằng có nhiều yếu tố, không chỉ là hệ gen, quyết định quá trình phát triển của cá thể. Trớ trêu thay, nhờ sự khám phá cấu trúc của DNA – ban đầu được ca ngợi như là hành động cuối cùng trong thành công của hợp đề mới – đã dẫn đến một sự hiểu biết tốt hơn về chức năng của các hệ gen, nó làm giảm niềm tin vào vai trò độc nhất của chúng trong sự định hướng quá trình phát triển sinh học. Những người đã chê trách sự thiếu sót của quá trình phát triển từ các mô hình tiến hóa – một sự phê phán cũ kéo dài hàng thập kỉ được thực hiện dưới biểu ngữ khoa học của ngành sinh học phát triển trong tiến hóa (“evo-devo”) – cùng với sự khăng khăng rằng quá trình phát triển của các sinh vật dựa trên nhiều nguồn lực, đã được làm sáng tỏ.
Những sự phát triển gần đây trong ngành sinh học phân tử là đòn cuối cùng kết liễu tất định luận di truyền truyền thống. Ví dụ, di truyền ngoại gen (epigenetics) – nghiên cứu về sự biến đổi di truyền của hệ gen vốn không liên quan đến sự thay đổi mã di truyền – ngày càng gia tăng. Và nhiều loại phân tử RNA nhỏ ngày càng được công nhận như là một lớp quy định nằm trên hệ gen.
Ngoài việc làm suy yếu các thuyết tiến hóa lấy gen làm trung tâm đã từng thống trị ý thức quần chúng trong nhiều thập kỉ, những sự phát triển này đòi hỏi các khung triết lí mới. Các quan điểm của những nhà quy giản luận truyền thống, với sự tập trung của họ vào các cơ chế “từ dưới lên”, không đủ đáp ứng để hiểu từ trên xuống, tính nhân quả tuần hoàn và một thế giới của các quá trình lồng vào nhau.
Điều này đưa chúng ta trở lại điểm khởi đầu. Việc tư duy lại triệt để thuyết tiến hóa luôn thu hút sự chú ý của các nhà sáng tạo luận, họ vui mừng tuyên bố rằng nếu những nhà ủng hộ chuyên nghiệp thuyết Darwin không thể đồng ý với nhau, thì khái niệm này phải bị loại bỏ. Và, các nhà tiến hóa luận, khi phải đối mặt với phản ứng này, có xu hướng kết đoàn cố thủ để tự phòng vệ và nhấn mạnh rằng mọi người đều đồng ý.
Nhưng không có điều gì rõ ràng hơn chứng minh rằng khoa học và sáng tạo luận là các cực đối lập bằng giả định cuối cho rằng sự bất đồng báo hiệu sự thất bại. Trên thực tế, sự bất đồng – và những nhận thức sâu sắc hơn là kết quả từ nó – tạo thuận lợi cho các cách tiếp cận mới để có sự hiểu biết mang tính khoa học. Đối với khoa học, không giống như các hệ thống niềm tin độc đoán, sự bất đồng sẽ được khuyến khích.
Những tranh luận hiện tại trong thuyết tiến hóa – và việc không có khả năng dự đoán về vị trí trong tương lai mà lĩnh vực này sẽ trở thành trong 50 năm tới – là một nguyên nhân cho sự ca tụng. Chúng ta nên bỏ mặc các nhà sáng tạo luận với những niềm tin rỗng tuếch của họ và nên vui mừng chấp nhận những điều không chắc chắn vốn có trong một cách tiếp cận thực nghiệm thực sự để hiểu thế giới.
Viết cho Project-Syndicate (PS) từ năm 2012
John Dupré là Giáo sư Triết học Khoa học và cũng là Giám đốc, Trung tâm ESRC về Hệ Gen học trong Xã hội, Đại học Exeter.
Hồ Thị Thu Hiền, Nguyễn Việt Anh dịch
Nguồn: Evolutionary Theory’s Welcome Crisis, Project-Syndicate, Sep 4, 2012.
Print Friendly and PDF