GẶP GỠ TÁC GIẢ DANIEL KAHNEMAN: TƯ DUY, CHẬM VÀ NHANH
Cuộc phỏng vấn do Claude Fischler thực hiện
Tháng 3 năm 2013
Chúng ta có hai hệ thống tư duy thay phiên nhau, bổ sung cho nhau và cũng khiến chúng ta phạm phải những lỗi phán xét. Daniel Kahneman, cha đẻ của kinh tế học hành vi, trong cuốn sách mới nhất của mình, đã trình bày kết quả của ba mươi năm suy ngẫm và thí nghiệm.
 |
 |
Trong tiếng Pháp, cuốn sách có tên là Hệ thống 1 / Hệ thống 2. Liệu hai “hệ thống tư duy” đó có phải là trực giác và lý trí hay không?
 |
| Amos Tversky (1937-1996) |
 |
| Daniel Kahneman (1934-) |
Thử tiếp tục với ẩn dụ của nhà báo, ông có cho rằng Hệ thống 1, nếu câu chuyện đáng để kể, sẽ không sa quá nhiều vào những tiểu tiết...
Chính xác. Và trong hầu hết các trường hợp, Hệ thống 2 sẽ thông qua. Ý tưởng của chúng ta về cách mà chúng ta tư duy thường là sai. Chúng ta cho rằng chúng ta có lý do để suy nghĩ những gì chúng ta suy nghĩ. Trên thực tế, chúng ta tin vào những lý do đó, bởi vì chúng ta có niềm tin. Thử lấy một ví dụ, mà tôi thường trích dẫn, về tam đoạn luận đề cập đến hoa hồng và loài hoa: tất cả hoa hồng đều là loài hoa; có một số loài hoa héo tàn nhanh và do đó có một số loài hoa hồng héo tàn nhanh. Khi tôi trình bày tam đoạn luận đó cho các sinh viên của mình, khoảng 80% sinh viên cho rằng điều đó đúng, trong khi điều đó không đúng. Và cũng chính những sinh viên đó, nếu họ nhìn vấn đề theo x và y, sẽ đưa ra câu trả lời đúng, và đưa ra câu trả lời sai nếu đặt vấn đề theo cách trên. Có một sự thay thế giữa những gì có vẻ là đúng và những gì đã được hợp thức là đúng. Đó chính xác là cách hoạt động của Hệ thống 1: có vẻ đúng và hợp thức, đối với Hệ thống 1, là khá giống nhau; nếu kiểm tra lại, thì chúng ta sẽ thấy sai; nhưng người ta không kiểm tra lại vì “có cảm giác” là đúng... Vì vậy, khi chúng ta tin vào một điều gì đó, thì không phải là lý lẽ khiến chúng ta tin, mà chúng ta tin vào một kết luận, và chúng ta xem như thể lý lẽ đã dẫn chúng ta đến một kết luận. Đó chính là ý tưởng mà tôi quan tâm ngày hôm nay.
Liệu sự sáng tạo có nằm trong Hệ thống 1 hay không?
Sarnoff Mednick (1928-2015)
Trong một bài trên tạp chí Vanity Fair mà tác giả đã dành viết về ông, Michael Lewis đã đặt cho ông biệt danh là “Vua lỗi của con người”. Mặt khác, ông đã phật ý khi người ta nói rằng những gì ông chứng minh là con người là những nhân vật không duy lý...
Michael Lewis (1960-)
Tóm lại, trong mối quan hệ giữa tư duy nhanh và tư duy chậm, ông có đứng về phía David Hume khi ông ấy viết rằng “lý trí là nô lệ của cảm xúc”?
David Hume (1711-1776)
Mối quan hệ của ông với kinh tế học có một chút gì đó đặc biệt. Giải thưởng Nobel về kinh tế được trao cho một nhà tâm lý học tự hào gần như chưa hề tham gia một khóa học kinh tế nào... Và là người, theo một nghĩa nào đó, đã làm tan tành cái nhìn của phái tân tự do về mọi việc...
 |
 |
| Cass Sunstein (1954-) |
|
Daniel Kahneman Sinh năm 1934 tại Tel Aviv, Daniel Kahneman đã sống thời niên thiếu ở Paris và rời nước Pháp năm 1946. Ông học ngành tâm lý học ở Đại học Jerusalem rồi Đại học Berkeley, nơi ông trở thành nhà nghiên cứu. Năm 1967, khi trở lại Israel, ông đã gặp Amos Tversky, người mà ông đã cộng tác cho đến khi ông ấy qua đời vào năm 1996. A. Tversky cũng là một nhà tâm lý học và quan tâm đến vấn đề ra quyết định. Giữa Israel và Hoa Kỳ, A. Tversky và D. Kahneman đã xây dựng những thí nghiệm và bài viết nền tảng về tâm lý học lựa chọn.
Năm 1980, nhà kinh tế học Richard Thaler đã lấy cảm hứng
từ các công trình của họ để đặt nền móng cho kinh tế học hành vi. D.
Kahneman, giáo sư danh dự tại Đại học Princeton, đã nhận giải thưởng Nobel về
kinh tế năm 2002. Ông dành tặng cuốn sách mới nhất của ông (Thinking, Fast and Slow [Tư duy, nhanh và chậm]) cho người bạn của mình Amos Tversky. Claude Fischler Claude Fischler đã cộng tác với Daniel Kahneman kể từ năm 2004 trong các cuộc điều tra so sánh về “phúc lợi chủ quan” ở Hoa Kỳ, Pháp và Đan Mạch. |
Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch
Nguồn: Rencontre avec Daniel Kahneman: Pensée lente, pensée rapide, Sciences Humaines, tháng 3 năm 2013.
* * *
DANIEL KAHNEMAN (1934-), NHÀ TÂM LÝ HỌC VỀ KINH TẾ
Nicolas Gallois
Daniel Kahneman quan tâm đến các quá trình nhận thức làm nền tảng cho việc đưa ra các quyết định kinh tế: tìm kiếm sự hài lòng, ngại rủi ro, v.v..
 |
| Vernon L. Smith (1927-) |
Cùng với nhà tâm lý học và nhà toán học Amos Tversky (1937-1996), ông đã xây dựng cái gọi là lý thuyết triển vọng, để giải thích thái độ của con người trước các hiện tượng ngẫu nhiên. Lý thuyết đó, lần đầu tiên, được đề cập đến trong bài viết có tựa đề “Prospect Theory: An Analysis of Decision Under Risk [Lý thuyết triển vọng. Một phân tích về các quyết định trong tình huống rủi ro]” (1979) và được đào sâu, vào năm 1982, trong cuốn sách có tựa đề Judgment in uncertainty: Heuristics and Biases [Phán quyết trong tình huống bất định: khả năng phát hiện và thành kiến].
Từ lý thuyết lợi ích kỳ vọng đến sự mô tả hành vi của con người
Cho đến lúc đó, những nghiên cứu về việc ra quyết định chủ yếu dựa trên khái niệm về lợi ích kì vọng, giả định rằng con người chọn những tùy chọn nào mang lại sự hài lòng lớn nhất có thể. Cách tiếp cận này nhanh chóng cho thấy sự hạn chế quá lớn để hiểu rõ con người kinh tế [homo œconomicus], như cách gọi thông thường để chỉ con người kinh tế có tính duy lý và tính toán. Nhờ lý thuyết triển vọng, D. Kahneman bộc lộ bản chất thực sự trong động lực của con người, khi xác định sự tồn tại của hai xu hướng: một mặt, là sự ngại rủi ro, thúc đẩy con người tránh xa các tình huống nguy hiểm; mặt khác, là việc đi tìm sự thực hiện một tiềm năng, một điều ngược lại với hành vi chấp nhận rủi ro.
Từ những kinh nghiệm đó, D. Kahneman suy ra rằng con người đưa ra quyết định không dựa trên cơ sở được-thua, mà dựa trên nhận thức của họ khi đối mặt với xác suất được-thua. Con người có thể, ví dụ, bóp méo thực tế bằng cách khuếch đại những mất mát và giảm thiểu những cái kiếm được. Nỗi lo mất đi 100 euros thường được cảm nhận là mãnh liệt hơn hy vọng kiếm được 150 euros. Nhà tâm lý học dám sử dụng một phép ẩn dụ mượn từ lãnh vực nhận thức: con người đặc biệt cảm nhận được nhiệt độ của nước bằng một đánh giá dựa trên cơ sở một điểm tham chiếu (như nhiệt độ thời tiết bên ngoài), có thể là nóng hoặc lạnh và sẽ xác định nhận thức của mình.
Bằng cách đưa tâm lý học nhận thức vào kinh tế học, D. Kahneman cho rằng con người đánh giá các tình huống không chắc chắn theo một cách tương đối mà không bao giờ so sánh với tất cả các tình huống khác, chứ không phải theo một cách tuyệt đối và khách quan như theo tiên đề của lý thuyết kinh tế cổ điển. Như vậy, nhà kinh tế người Mỹ gốc Israel đã mở đường cho một sự nghiên cứu lại, trong rất nhiều lĩnh vực như tài chính, kinh tế học công hoặc kinh tế học vĩ mô.
Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch
Nguồn: Daniel Kahneman (1934-), Un psychologue en économie, Sciences Humaines, Tháng 4-5 năm 2019.
Chú thích:
[1] Daniel Kahneman và Amos Tversky, “Prospect theory. An analysis of decision under risk [Lý thuyết triển vọng. Một phân tích về các quyết định trong tình huống rủi ro]”, Econometrica, tập. XLVII, số 2, tháng 3/1979.↩
[2] Khả năng phát hiện (Heuristique)
Trong các khoa học nhận thức, khả năng phát hiện chỉ định một chiến lược giải quyết vấn đề. Đó là một chiến lược tinh thần, để phân biệt với thuật toán (cách tiếp cận lô-gic), và đề cập đến việc đặt cược vào xác suất của một giải pháp nhất định. Để tìm chiếc chìa khóa bị mất, bạn hãy suy nghĩ lại lần cuối cùng bạn đã dùng nó, đó là quá trình phát hiện. ↩
[3] Thiên kiến nhận thức (Biais cognitifs)
Thiên kiến nhận thức là những lý luận có vẻ đáng tin nhưng lại có lỗi. Ví dụ:
1) lính cứu hỏa rất dũng cảm;
2) trong số những người dũng cảm, có người hùng;
3) vì vậy, có người hùng lính cứu hỏa.
Tính hiển nhiên của từng mệnh đề khiến chúng ta tin rằng sự chứng minh là lô-gic, trong khi không hẳn vậy. Chúng ta thấy điều đó trong ví dụ sau đây, khi mệnh đề có cùng một cấu trúc lô-gic:
1) đàn vĩ cầm là một nhạc cụ;
2) trong số các nhạc cụ, có đàn dương cầm;
3) vì vậy, có những đàn vĩ cầm là đàn dương cầm.
Mỗi mệnh đề có tính hợp thức, nhưng lý luận có tính không hợp thức.↩
[4] Cú hích
Thuật ngữ “Nudge [Cú hích]” không có tương đương trong tiếng Pháp, nhưng có nghĩa gần với “động viên”, hoặc “khuyến khích”. Con vịt mẹ giữ đàn vịt con của mình đi đúng đường bằng một cái đẩy nhỏ kín đáo, một cú hích, khi chúng đi chệch đường. Nudge, một tác phẩm của Richard Thaler và Cass Sunstein, ủng hộ “chủ nghĩa gia trưởng tự do triệt để”: một cách tiếp cận về kích cầu kinh tế bằng những cú hích nhỏ hơn là ép buộc. Trên thực tế, như Daniel Kahneman đã chỉ ra, đó là những ứng dụng của tâm lý học xã hội và nhận thức vào các chính sách công: ví dụ, chúng ta có thể làm cho người lái xe giảm tốc độ ở những khúc quanh nguy hiểm bằng cách vẽ ngang đường những dải hình màu trắng ngày càng gần hơn. Kết quả thu được hiệu quả hơn rất nhiều so với các biển báo giao thông cổ điển.↩
[5] Richard H. Thaler và Cass R. Sunstein, Nudge. Improving decisions about health, wealth, and happiness [Cú hích. Cải thiện các quyết định về sức khỏe, sự giàu có và hạnh phúc], Yale University Press, 2008.↩
[6] Richard Thaler, “Toward a positive theory of consumer choice [Hướng tới một lý thuyết thực chứng về lựa chọn của người tiêu dùng]”, tạp chí Journal of Economic Behavior and Organization, tập. I, số 1, 1980.↩
[7] Kinh tế học hành vi
Trái ngược với những gì kinh tế học chuẩn (được gọi là “chính thống”) lập luận, chúng ta không hoàn toàn là những con người kinh tế [Homo œconomicus] duy lý một cách hoàn hảo. Kinh tế học hành vi đã phát triển những thí nghiệm theo cách mà các tác nhân phân xử giữa nhiều lựa chọn khi đối mặt với một quyết định kinh tế, có tính đến vai trò của cảm xúc (ví dụ như tính không thích rủi ro) hoặc thiên kiến nhận thức.↩
