Tỷ lệ đại diện nữ trong số các nhà toán học
đang được cải thiện. Nhưng những giải thưởng danh giá nhất của lĩnh vực này vẫn
hầu như chỉ dành cho nam giới.
 |
| Huy chương Fields được trao tại Đại hội Quốc tế các Nhà toán học [International Congress of Mathematicians], diễn ra bốn năm một lần. Ảnh: Carl de Souza/AFP qua Getty |
Vào tháng 7, có tới bốn nhà toán học trẻ triển vọng nhất thế giới sẽ nhận được Huy chương Fields, một trong những danh hiệu cao quý nhất trong ngành này. Nhưng giải thưởng, được trao bốn năm một lần, chỉ từng vinh danh một phụ nữ kể từ khi ra mắt vào năm 1936.
Ngay cả khi khoa toán của một số trường đại học đã dần trở nên đa dạng hơn – và khi phụ nữ giành được tỷ lệ tiến sĩ lớn hơn trong một lĩnh vực gần như do nam giới thống trị trước đây – các giải thưởng cao nhất về toán học vẫn hầu như chỉ thuộc về đàn ông.
Đó là vấn đề nhiều giải thưởng khoa học danh
giá cũng gặp phải. Một số tổ chức trao giải đang cố gắng tăng cường sự đa
dạng giữa những người được đề cử và cả trong các ủy ban ra quyết định trao giải
thưởng – thể hiện trong các
biện pháp áp dụng bởi Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển,
nơi trao giải Nobel. Nhưng với một cộng đồng có xu hướng làm việc theo sự
đồng thuận và không quen với sự thay đổi nhanh chóng, các nhà nghiên cứu cho rằng
sự tiến bộ trong toán học sẽ chậm một cách đáng thất vọng.
“Khi đến vòng sàng lọc cuối, phụ nữ thường bị
coi là 'chưa đủ hoàn hảo',” Kathryn Leonard, một nhà toán học tại Trường Cao đẳng
Occidental ở Los Angeles, California, chủ tịch Hiệp hội Phụ nữ trong Toán học
(AWM), có trụ sở chính tại Providence, Rhode Island, cho biết. Một số nhà
toán học nữ nhận được ít sự công nhận hơn nam giới có thành tích tương đương,
cô nói thêm. "Phụ nữ da màu phải chịu sự phóng đại gấp nhiều lần của
tất cả những thứ này.”
Mặc dù nhiều tổ chức khoa học đã lên tiếng về
các biện pháp họ đang thực hiện để khuyến khích sự đa dạng, một số nhà toán học
tỏ ra miễn cưỡng hơn. Cộng đồng toán học đặc biệt quan tâm đến chế độ nhân
tài và tránh những vết nhơ gắn liền với các biện pháp như hạn ngạch. Jess
Wade, một nhà khoa học vật liệu tại Đại học Hoàng gia London, người nổi tiếng với
việc điều hành các dự án tiếp cận khoa học nhằm cải thiện sự đa dạng, nói rằng
bản thân việc đánh giá công lao vốn không phải là một khoa học chính
xác. "Tôi tin chắc rằng đó thật ra là một cái cớ lười biếng khi nói rằng
'chúng tôi chỉ trao giải cho sự xuất sắc'."
Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu - bao gồm cả
những người tham gia vào việc lựa chọn người chiến thắng Huy chương Fields –
nói có quá nhiều sự tập trung vào các giải thưởng lớn đồng thời chỉ ra rằng bằng
một số biện pháp khác, phụ nữ đang đạt được những tiến bộ vững chắc trong lĩnh
vực này.
Thế giới của đàn ông
Việc công bố Huy chương Fields sẽ diễn ra vào
ngày 5 tháng 7 tại Helsinki, trước thềm Đại hội Quốc tế các Nhà toán học (ICM),
được tổ chức bốn năm một lần. Đại hội năm nay ban đầu dự kiến diễn
ra tại Saint Petersburg, Nga, nhưng thay vào đó sẽ được tổ chức trực tuyến nhằm
đáp trả cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine.
Maryam Mirzakhani quá cố là người
phụ nữ duy nhất giành được huy chương; cô
cũng là người Iran đầu tiên nhận giải thưởng. Và
chỉ có một phụ nữ trong số 25 người đoạt giải Abel danh
giá tương tự, được trao bởi Viện Hàn lâm Khoa học và Văn chương Na Uy: Karen
Keskulla Uhlenbeck, người đã chiến thắng vào
năm 2019.
Giải Shaw trong Khoa học Toán học – một giải
thưởng được các nhà toán học khao khát khác – cho đến nay cũng chỉ trao cho
đúng một phụ nữ, là Claire Voisin vào năm 2017. Hai giải Wolf và Crafoord chưa
bao giờ vinh danh phụ nữ trong lĩnh vực toán học. Giải thưởng Đột phá về
Toán học trị giá 3 triệu đô la Mỹ do tỷ phú người Nga Yuri Milner sáng lập cũng
thế.
 |
| Karen Uhlenbeck đã được trao Giải thưởng Abel vào năm 2019 và là người phụ nữ duy nhất nhận giải cho đến nay. Ảnh: Terje Bendiksby/NTB Scanpix qua ZUMA Press |
Reut Inon-Berman, tổng giám đốc của Quỹ Wolf ở Herzlia, Israel, nơi trao Giải thưởng Wolf, cho biết họ đã nỗ lực cải thiện sự cân bằng giới tính. “Trong lời kêu gọi đề cử của mình, chúng tôi khuyến khích đề cử cả phụ nữ và nam giới,” cô nói. Vào năm 2022, phụ nữ đã giành được sáu trong số mười giải Wolf về vật lý, hóa học, nông nghiệp và kiến trúc, cô ấy chỉ ra. Đối với toán học, những nỗ lực vẫn chưa được đền đáp, cô ấy nói thêm, nhưng số lượng đề cử ngày càng tăng.
Giải thưởng Đột phá về Toán học
có một ủy ban gồm toàn những người từng đoạt giải – tất cả là nam giới. Người
phát ngôn của giải thưởng đã viết trong e-mail rằng quỹ này “ý thức rất rõ về vấn
đề mất cân bằng giới tính trong khoa học và toán học, và hiện đang xem xét bổ
sung một số thành viên bên ngoài vào Ủy ban để tăng tính đa dạng.”
Tính đại diện tốt hơn
Theo khảo sát của Hiệp hội Toán học Mỹ[1] (AMS),
phụ nữ chiếm từ 25% đến 30% số lượng tiến sĩ toán học ở Hoa Kỳ và tỷ lệ đó
gần như ổn định suốt từ năm 2007 đến năm 2018. Dữ liệu của AMS cũng cho thấy rằng
phụ nữ chiếm khoảng ¼ số giảng viên thường trực về toán học tại các trường cao
đẳng Hoa Kỳ, mặc dù tỷ lệ đó giảm xuống dưới 10% tại các trường đại học cấp bằng
tiến sĩ và chỉ còn dưới 7% khi chỉ tính 50 khoa toán uy tín nhất trong nước. (Tỷ
lệ đại diện thấp hơn so với các lĩnh vực nghiên cứu khác: trung bình, phụ nữ giữ 38% số vị trí cố định trong các lĩnh vực
khoa học và kỹ thuật tại các trường đại học Hoa Kỳ theo dữ liệu năm 2019.)
Khi so sánh với tỷ lệ nữ giảng
viên tại các khoa toán hàng đầu của Hoa Kỳ, phụ nữ không bị lép vế trong số những
người đoạt giải thưởng về nghiên cứu toán học do chính AMS trao tặng, 5% trong
số đó thuộc về phụ nữ, theo một nghiên cứu năm 2012[2],[3]. Điều
này cho thấy rằng số ít phụ nữ đạt các chức danh giáo sư đáng mơ ước sẽ nhận được
các hình thức công nhận khác gần giống như các đồng nghiệp nam.
AMS nói với Nature rằng
họ đang thực hiện một cuộc khảo sát nhân khẩu học chi tiết về các thành viên của
mình, bao gồm cả bản dạng giới – điều này sẽ giúp giữ cho các thước đo được cập
nhật và chính xác hơn. Hiệp hội cũng nhấn mạnh việc tăng cường sự đa dạng
của các ủy ban giải thưởng của mình, một mục tiêu mà Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển
đang theo đuổi cho các giải Nobel với hy vọng điều này sẽ mang đến sự đa dạng lớn hơn giữa những người
được đề cử và người chiến thắng. “Các ủy ban được trao những hướng dẫn nhấn
mạnh tính toàn diện và, trong một số trường hợp, những cách giải thích rộng hơn
về tiêu chí lựa chọn,” theo tuyên bố của hiệp hội.
Liên minh Toán học Quốc tế (IMU),
tổ chức trao tặng Huy chương Fields, cũng nói rằng họ đang thúc đẩy sự đại diện
tốt hơn của phụ nữ. IMU có một ủy ban điều hành để bổ nhiệm các ủy ban
khác, bao gồm cả những ủy ban trao giải. “Ủy ban Điều hành cố gắng xem xét các
vấn đề địa lý và cân bằng giới tính khác nhau," chủ tịch IMU Carlos Kenig,
một nhà toán học tại Đại học Chicago ở Illinois, cho biết. “Đó chắc chắn là phần
quan trọng trong cuộc thảo luận." Bản thân ủy ban trao giải vẫn còn ẩn
danh cho đến khi những người chiến thắng được công bố, ngoại trừ ghế chủ tịch,
vị trí này thuộc về bất kỳ ai đang là chủ tịch IMU tại thời điểm đó.
 |
| Maryam Mirzakhani, qua đời năm 2017, là người phụ nữ duy nhất giành được Huy chương Fields và là người Iran đầu tiên làm được điều này. Ngày sinh nhật của cô đã trở thành một ngày quốc tế không chính thức của phụ nữ trong toán học. Ảnh: Atta Kenare/AFP qua Getty |
Marie-Françoise Roy, một nhà toán học tại Đại học Rennes ở Pháp, cho biết: “Bầu không khí chung ở IMU là ủng hộ phụ nữ.” Một bước ngoặt đối với tổ chức là việc Ingrid Daubechies lên làm chủ tịch, người phụ nữ đầu tiên giữ chức vụ này, vào năm 2011–14. IMU hiện có một Ủy ban Toán học cho Phụ nữ do Roy làm chủ tịch.
Nhưng các ủy ban có nhiều đại diện hơn không
phải lúc nào cũng đảm bảo sự cân bằng tốt hơn trong kết quả giải thưởng. Ngay
cả những người ủng hộ bình đẳng giới cũng thường ngần ngại thúc đẩy từng cá
nhân phụ nữ, bởi lo sợ phản ứng dữ dội chống lại chính các ứng cử viên, Leonard
nói. Roy cho biết đây cũng là một biến động quen thuộc trên thị trường việc
làm học thuật. "Khi một người phụ nữ nhận được một vị trí, mọi người
có thể nói với cô ấy theo kiểu rất khó chịu ‘cô đã được chọn vì sự thúc đẩy
này’." Hơn nữa, Leonard nói rằng, phụ nữ “không nghĩ đến việc yêu cầu
được đề cử bởi vì họ không nghĩ rằng mình sẽ thành công dựa trên danh sách những
người từng chiến thắng trong quá khứ.”
Đề cử không chính thức
Trong những năm gần đây, đã có sự cải
thiện về đại diện của phụ nữ trong số những người được đề cử giải
Nobel. Kenig nói, rất khó để theo dõi liệu các đề cử Huy chương Fields có
xu hướng tương tự hay không, bởi vì ủy ban không bị giới hạn để chỉ xem xét các
đề cử chính thức và họ thảo luận không chính thức về nhiều cái tên trong các cuộc
họp của mình.
Một câu hỏi lớn dành cho một ngành học luôn tự
hào về sự chính xác của mình là liệu các ủy ban giải thưởng có thể thực sự
khách quan khi so sánh các ứng viên hay không. Nhà sử học khoa học Michael
Barany tại Đại học Edinburgh, Vương quốc Anh cho biết văn hóa toán học có xu hướng
tin vào những thần thoại về người hùng đơn độc – và do đó, không chú trọng đầy
đủ đến các nhân tố có thể mang lại cho nam giới những lợi thế không công bằng,
chẳng hạn như hỗ trợ từ xã hội, những hình mẫu và sự cố vấn. Ông nói: “Cái
ý tưởng rằng một kết quả xuất phát từ tâm trí thuần túy không bị vướng mắc của
nhà toán học có xu hướng duy trì câu chuyện khá mang tính cá nhân chủ nghĩa
này.”
Kenig nói: “Ý thức của cộng đồng về công lao
có lẽ rất mạnh mẽ và việc này dựa trên công trình nghiên cứu các định
lý.” Nhưng các nhà toán học cũng thừa nhận rằng những thiên kiến cá nhân có thể ảnh hưởng đến quá trình
cân nhắc của họ. Kenig cho biết: “Kinh nghiệm của tôi về các ủy ban giải
thưởng khác nhau cho thấy tư cách thành viên thực sự là nhân tố có ảnh hưởng lớn
đến kết quả.”
 |
| Nguồn: H. Mihaljević & M.-F. Roy Preprint tại https://arxiv.org/abs/1903.02543 (2019). |
Đối với Huy chương Fields năm nay, IMU lần đầu tiên thông qua các hướng dẫn về thiên kiến vô thức, nhằm vào các thành viên ủy ban và những người gửi đề cử. Kenig nói: “Đây là cách duy nhất tôi biết mà bạn có thể dùng để giải quyết vấn đề – đấy là làm cho mọi người nhận thức được nó.”
Trong khi đó, Giải thưởng Abel vẫn nhận được
ít đề cử cho phụ nữ, Hans Munthe-Kaas, một nhà toán học tại Đại học Bergen, Na
Uy, người chủ trì hội đồng giải thưởng từ năm 2019 đến năm 2022 cho hay. “Có một
vấn đề là, mặc dù không được tuyên bố rõ ràng, Giải thưởng Abel trên thực tế đã
trở thành một giải thưởng cho thành tựu trọn đời,” Munthe-Kaas nói. Nhiều ứng
cử viên đã thực hiện công trình nổi tiếng nhất của họ cách đây hàng thập kỷ,
khi “có rất ít phụ nữ trong ngành toán học”, ông nói thêm.
Tuy nhiên, Viện Hàn lâm Khoa học và Văn
chương Na Uy, nơi trao giải thưởng Abel – cũng như các giải thưởng Kavli trong
vật lý thiên văn, khoa học nano và khoa học thần kinh – đã cố gắng cải thiện sự
đa dạng, đặc biệt là trong thành phần của ủy ban, Gunn Elisabeth Birkelund, tổng
thư ký của Viện hàn lâm, cho biết. Birkelund cho rằng bất lợi về nhân khẩu
học cuối cùng sẽ biến mất. “Ngày nay, nhiều phụ nữ chú tâm vào môn toán hơn,”
cô nói. “Bạn có thể đoán trước rằng sẽ có sự thay đổi chỉ bằng cách nhìn vào
các con số."
Birkelund nói rằng Viện hàn lâm không thể
thúc đẩy để những người trẻ hơn được xem xét – điều vốn cũng có thể làm tăng sự
đa dạng của những người chiến thắng – một phần vì giải thưởng đã cố ý phân biệt
với Huy chương Fields, thường chỉ được trao cho các nhà toán học dưới 40 tuổi.
Dấu hiệu của sự tiến bộ
Bất chấp tốc độ thay đổi chậm chạp giữa các
giải thưởng lớn, các nhà toán học nữ đang giành được nhiều sự công nhận hơn
theo những cách khác. Một trong những vinh dự cao nhất đối với một nhà toán
học là được mời làm diễn giả tại ICM. Roy ước tính rằng năm nay, phụ nữ sẽ
chiếm 20% trong số các diễn giả đó, tăng so với khoảng 15% ở các kỳ đại hội trước
(xem phần 'Sự đa dạng của diễn giả'). Cô nói, con số này cao hơn tỷ lệ phụ
nữ trong số các tác giả xuất bản công trình trên các tạp chí toán học hàng đầu.
Một số nhà toán học chỉ ra rằng việc các diễn
giả hội nghị mang đậm tính tiêu biểu hơn là có giá trị – không chỉ về giới tính
mà còn cả khu vực địa lý, xu hướng tính dục và sắc tộc. Robert Bryant, nhà
toán học tại Đại học Duke ở Durham, Bắc Carolina, chủ tịch Ủy ban Đa dạng của
IMU, cho biết: “Mục tiêu của chúng tôi là nghe những phát triển thú vị và mới
nhất, nhưng đồng thời cũng có ý thức xây dựng một cộng đồng.”
Kenig nói rằng nhờ những nỗ lực không ngừng
nghỉ, sự công nhận sẽ trở nên cân đối hơn, bao gồm cả những giải thưởng danh
giá nhất. “Rất khó để biết chính xác cần phải làm gì, nhưng cảm giác chung
của tôi là với sự chú ý liên tục vào điều này, tự nó sẽ ổn. Có lẽ không
nhanh như người ta mong muốn.”
Roy lạc quan. Cô nói, một thay đổi đầy hứa
hẹn là việc thành lập một giải thưởng được đặt theo tên một phụ nữ, nhà toán học
Olga Ladyzhenskaya, người suýt
đã trở thành người phụ nữ đầu tiên
giành được Huy chương Fields vào năm 1958. Và theo một sáng kiến của
các nhà toán học nữ Iran, ngày 12 tháng 5, sinh nhật của Mirzakhani, đã trở
thành ngày lễ quốc tế không chính thức của phụ nữ trong ngành toán học.
Nature 606,
240-241 (2022)
doi: https://doi.org/10.1038/d41586-022-01481-w
CẬP NHẬT & SỬA CHỮA
Sửa chữa ngày 27 tháng 5 năm 2022: Một phiên bản trước đó của câu chuyện này nói rằng Liên minh Toán học Quốc tế đã lập một giải thưởng mang tên một người phụ nữ, Olga Ladyzhenskaya. Một ủy ban của Đại hội Quốc tế các Nhà toán học đã thành lập nó.
Huỳnh
Thị Thanh Trúc dịch
Nguồn: Mathematics prizes have a gender problem – can it be fixed?, Nature, May 22, 2022
Tài liệu tham khảo:
[1] Golbeck, A. L., Barr, T. H. & Rose, C. A. Not. Am. Math. Soc. 67, 1200–1206 (2020). Google Scholar
[2] Popejoy, A. B. & Leboy, P. S. J. Math. Syst. Sci. 2, 292–298 (2012). Google Scholar
[3] Mayfield, B. in Fifty Years of Women in Mathematics (eds Beery, J. L., Greenwald, S. J. & Kessel, C.) 901–917 (Springer, 2022). Google Scholar
----
Bài có liên quan:
- 'Toán học là một vùng đất chưa được biết đến': gặp gỡ Maryna Viazovska, người đoạt huy chương Fields
