Joseph Stiglitz, nhà phê phán toàn cầu hóa tân tự do

Joseph Stiglitz (1943-)

Joseph Stiglitz, nhà phê phán toàn cầu hóa tân tự do

Là nhà phân tích và là người phê phán mạnh mẽ sự cuồng tín của thị trường, Joseph Stiglitz đã tạo ra một sự nghiệp lý luận quan trọng. Ông đã góp phần hình thành kinh tế học thông tin và kinh tế học keynesian mới.

Đối với Joseph Stiglitz, bản thân toàn cầu hóa không có gì phải lên án, mà chính cách thức nó được triển khai mới đáng bị lên án.

Ngày 02 tháng 7 năm 2002, Tom Dawson, người phát ngôn của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), thông báo trong cuộc họp báo hàng tuần của ông rằng Quỹ yêu cầu một lời xin lỗi từ Joseph Stiglitz về những công kích lặp đi lặp lại của ông chống lại định chế này: "Rất nhiều những tuyên bố của ông đều gây tai tiếng và rất nhiều những nhận xét của ông trong cuốn sách mới nhất của ông cũng gây tai tiếng, và chúng tôi đang chờ một lời xin lỗi từ ông ấy". Cuốn sách được đề cập nói trên là Globalization and Its Discontents (Toàn cầu hóa và những mặt trái), được Stiglitz công bố ít lâu sau khi ông từ chức phó chủ tịch và kinh tế gia trưởng của Ngân hàng Thế giới, một định chế chị em của IMF.

Là "người nổi loạn từ bên trong", Stiglitz bắt đầu phê phán các chính sách của Ngân hàng Thế giới và IMF trước khi ông từ chức, một quyết định do Bộ Tài chính Mỹ làm áp lực để bịt miệng ông ta. Cuốn sách trên, được dịch sang 35 ngôn ngữ và bán được hơn một triệu bản, thực sự là một bản cáo trạng khắc nghiệt chống lại các chính sách của các định chế này. Sau khi rời khỏi Ngân hàng Thế giới, Stiglitz đã thành lập và điều hành tổ chức Initiative for Policy Dialogue (Sáng kiến ​​về Đối thoại Chính sách), một tổ chức được thành lập tại Đại học Columbia để nghiên cứu có hệ thống các cách tiếp cận thay thế cho vấn đề toàn cầu hóa và phát triển.

Những người cuồng tín thị trường

Đối với Stiglitz, những tổ chức được thành lập theo các thỏa ước ở Bretton Woods đã phản bội lại sứ mệnh của chúng, và Keynes, một trong những tác nhân của sáng kiến trên, chắc hẳn sẽ phẫn nộ trong ngôi mộ của mình nếu thấy được những gì xảy ra ngày nay. Dựa vào cái gọi là sự đồng thuận Washington, được hình thành trên cơ sở của chủ nghĩa tân tự do và sự cuồng tín thị trường, các định chế này không những không đóng góp vào sự ổn định tài chính quốc tế và xóa đói giảm nghèo, mà còn làm trầm trọng thêm tình hình nguy hiểm mà thế giới đang chìm đắm ngày nay. Và điều này xảy ra là do các quy định ở cấp độ quốc tế được thiết lập bởi các quốc gia thống trị, các công ty đa quốc gia và các ngân hàng lớn vì lợi ích của họ, tất nhiên với vị trí dẫn đầu là Hoa Kỳ. Là nước chủ trương tự do thương mại cho phần còn lại của thế giới, còn Hoa Kỳ thì bảo vệ nền kinh tế của mình.

John M. Keynes (1883-1946)

Stiglitz cho thấy bằng cách nào việc xiết chặt ngân sách mà IMF áp đặt ở các nước châu Á và Argentina đã góp phần vào sự suy thoái kinh tế ở các nước đó, làm gia tăng sự bất bình đẳng và cắt giảm các nguồn lực dành cho giáo dục và các chương trình xã hội. Ông cũng kịch liệt công kích liệu pháp sốc, với việc tăng tốc các chính sách tư nhân hóa, được áp đặt ở các nước thuộc Liên Xô cũ. Tom Dawson đặc biệt bực tức bởi một cuộc phỏng vấn, trong đó Joseph Stiglitz cáo buộc IMF khuyến khích khủng bố bằng cách loại bỏ những kinh phí dành cho giáo dục ở Pakistan, buộc các trẻ em nghèo phải đến học ở các trường giảng dạy kinh Koran.

Stiglitz, người đã trình bày các luận điểm của ông tại Diễn đàn Xã hội Thế giới tại Mumbai năm 2004, cho rằng các cuộc biểu tình vì một toàn cầu hóa khác đã có một hiệu ứng tích cực. Các cuộc biểu tình này đã khiến nhiều nhà báo tìm đến các nước phải gánh chịu những hậu quả tiêu cực của toàn cầu hóa, để thấy rằng những chỉ trích của người biểu tình là có cơ sở. Toàn cầu hóa như được áp đặt hiện nay làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng, tạo điều kiện thuận lợi cho những lợi ích lớn về tài chính và công nghiệp, gây thiệt thòi cho lợi ích của công dân, xóa bỏ sự đa dạng văn hóa và hủy hoại môi trường. Vả lại, Stiglitz đã dành nhiều bài viết về vấn đề sau cùng trên. Nhưng không vì thế mà bản thân toàn cầu hóa bị lên án, theo ông, chính cái cách mà nó được triển khai và các tổ chức triển khai nó mới chịu trách nhiệm. Toàn cầu hóa phải được suy nghĩ lại hoàn toàn nhằm giúp đỡ các nước nghèo thoát khỏi cảnh nghèo, chứ không phải là một kênh chuyển tải của cải của các nước nghèo sang các nước giàu. Đó là điều mà Stiglitz phát triển trong cuốn sách sau cùng của ông, Making Globalization Work (Vận hành toàn cầu hóa).

Xem xét lại vấn đề toàn cầu hóa có nghĩa là xem xét lại các quan hệ giữa nhà nước và thị trường. Tiếp theo Keynes, Stiglitz cho rằng cần phải gấp rút xác định điều mà ông gọi là "con đường thứ ba", giữa chủ nghĩa tân tự do và sự tập thể hóa hoàn toàn nền kinh tế, vốn đã chứng tỏ sự thiếu hiệu quả của nó. Không hề có bàn tay vô hình và sự can thiệp của Nhà nước có thể mang lại những kết quả tốt hơn so với tự do thị trường. Tuy nhiên, hiện nay chính những kẻ cuồng tín thị trường là những người phải chịu trách nhiệm. Hậu quả của sự tự do hóa tài chính và đầu cơ là điều thảm khốc.

Song song với việc ông rút ra những bài học từ kinh nghiệm làm việc của ông tại Ngân hàng Thế giới trong cuốn Globalization and Its Discontents (Toàn cầu hóa và những mặt trái), Stiglitz, trong cuốn The roaring nineties: a new history of the world's most prosperous decade (Những năm chín mươi sôi động), trở lại những trải nghiệm lúc ông còn là thành viên và là chủ tịch Hội đồng các cố vấn kinh tế của tổng thống Bill Clinton. Đây cũng thế, nhận định là nghiêm khắc, bất chấp việc chính phủ Clinton, khác với những người tiền nhiệm và người kế tục đã không hoàn toàn bị chủ nghĩa tân tự do quyến rũ. Sự phi qui định hóa, được tăng cường dưới thời chính phủ Bush, đã làm trầm trọng thêm các vấn đề tài chính và làm thổi bùng những vụ bê bối rất lớn làm rung chuyển giới kinh doanh Hoa Kỳ, trong khi việc cắt giảm thuế chủ yếu làm lợi cho người giàu, làm thiệt hại cho bảo hiểm xã hội đối với những người ít được ưu đãi. Tình hình tài chính của Hoa Kỳ cũng bị ảnh hưởng trầm trọng bởi cuộc chiến ở Iraq – một cuộc chiến chỉ có lợi cho ngành công nghiệp quốc phòng và dầu khí – mà Stiglitz ước tính chi phí cao gấp nhiều lần so với những gì được chính thức công bố.

Stiglitz cũng không nương tay đối với Alan Greenspan, cựu giám đốc ngân hàng trung ương của Hoa Kỳ. Ông cho rằng chính sách tiền tệ của ông ấy đã giúp dọn đường cho sự sụp đổ hiện tại của thị trường bất động sản, trong đó, một lần nữa, người không giàu mấy là những nạn nhân đầu tiên.

Vì một kinh tế học keynesian mới

Bên cạnh những ấn phẩm có màu sắc bút chiến và chính trị, Stiglitz đã sản sinh, từ những năm 1960, một sự nghiệp lý luận quan trọng, giúp ông nhận được Huy chương John Bates Clark, của Hiệp hội kinh tế Mỹ dành cho một nhà kinh tế học dưới 40 tuổi vì những đóng góp xuất sắc của họ; ông cũng nhận được giải thưởng của Ngân hàng Thụy Điển để tưởng nhớ Alfred Nobel. Các bài viết lý luận của ông hỗ trợ cho các quan điểm chính trị của ông. Từ những ngày đầu khởi nghiệp, ông tin chắc rằng thị trường không vận hành theo cách dự đoán của lý thuyết chính thống về cung cầu và cân bằng chung. Đặc biệt hơn, ông cho rằng thông tin còn lâu mới miễn phí và lưu thông không bị ràng buộc giữa các tác nhân. Thông tin gần như luôn luôn mang tính không đối xứng, có một số tác nhân được thông tin tốt hơn những tác nhân khác.

Chính trong lãnh vực kinh tế học thông tin, mà ông là một trong những người sáng lập, mà Stiglitz đã có nhiều đóng góp quan trọng nhất. Ví dụ, ông đã cho thấy làm thế nào một tác nhân ít được thông tin hơn lại có thể moi móc thông tin từ một tác nhân được thông tin tốt hơn – điều mà ông gọi là sàng lọc (screening). Những đặc tính chính của các nền kinh tế học đương đại, chẳng hạn như sự tồn tại của tình trạng thất nghiệp không tự nguyện hay hạn mức tín dụng, không thể giải thích được nếu không biến đổi đáng kể sự phân tích chính thống, bằng cách tích hợp những sự không hoàn hảo của thị trường, sự cạnh tranh không hoàn hảo và những bất đối xứng về thông tin.

Những công trình của ông về kinh tế học thông tin và, tổng quát hơn, những dè dặt của ông trước tính hiệu quả của thị trường, đã dẫn Stiglitz đến việc chống lại kinh tế học vĩ mô cổ điển mới được phát triển từ những năm 1970 dựa trên ý tưởng của những dự kiến duy lý và cân bằng liên tục của các thị trường. Cáo buộc trường phái tư tưởng trên tạo ra kinh tế học vĩ mô trên cơ sở một kinh tế học vi mô walrasian phi thực tế, ông đề nghị trái lại thích nghi lý thuyết vi mô với lý thuyết vĩ mô. Đó là chương trình nghiên cứu của cái có tên là kinh tế học keynesian mới. Ông định nghĩa kinh tế học ấy như sau: "Kinh tế học keynesian mới bắt đầu với những trực giác cơ bản của Keynes. Nhưng nó thừa nhận sự cần thiết phải đi xa hơn một cách triệt để khỏi khuôn khổ tân cổ điển và nghiên cứu sâu hơn hệ quả của những sự không hoàn hảo của thị trường tư bản, những sự không hoàn hảo chỉ có thể được giải thích bởi các chi phí thông tin" ("Keynesian, New Keynesian and New Classical Economics - Kinh tế học keynesian, Kinh tế học keynesian mới và Kinh tế học cổ điển mới", Oxford Economic Papers, vol. 37, 1987, trang 123).

Joseph Schumpeter (1883-1950)

Stiglitz can dự vào nhiều lĩnh vực khác của tư tưởng kinh tế. Ông tập trung vào sự tăng trưởng kinh tế và mối quan hệ của nó với tiến bộ kỹ thuật và phân phối thu nhập. Lấy cảm hứng từ Schumpeter, ông là một trong những người tiên phong trong sự trỗi dậy của các lý thuyết tăng trưởng nội sinh. Ông có nhiều công trình đóng góp cho kinh tế học phát triển, tổ chức công nghiệp, kinh tế học lao động và kinh tế học tài chính. Ông là tác giả của nhiều sách giáo khoa, trong đó ông đã đưa vào các luận điểm của mình.

Joseph Stiglitz qua vài năm tháng

1943: sinh ra ở Gary, Indiana.

1964: tốt nghiệp cử nhân vật lý tại trường Amherst College.

1965-1966: học tại Đại học Cambridge, Anh.

1966-1967: giáo sư trợ giảng tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT).

1967: nhận bằng tiến sĩ kinh tế tại MIT.

1967-1974: được phong giáo sư năm 1970, tại Đại học Yale.

1974-1976: giáo sư tại Đại học Stanford.

1976: đồng tác giả với Michael Rothschild, Equilibrium in Competitive Insurance Markets. An Essay on the Economics of Imperfect Competition (Cân bằng trong thị trường cạnh tranh bảo hiểm. Một tiểu luận về kinh tế học cạnh tranh không hoàn hảo).

1976-1979: giáo sư tại Đại học Oxford.

1979: nhận huy chương John Bates Clark của Hiệp hội kinh tế Mỹ.

Anthony B. Atkinson (1944-)

1979-1988: giáo sư tại Đại học Princeton.

1980: đồng tác giả với Anthony B. Atkinson, Lectures on Public Economics (Các bài giảng về kinh tế học công).

1981: đồng tác giả với David MG Newbery, The Theory on Commodity Price Stabilization. A Study in the Economics of Risk (Lý thuyết về bình ổn giá cả hàng hóa. Một nghiên cứu về kinh tế học rủi ro).

1984: đồng tác giả với C. Shapiro, Equilibrium Unemployment as a Worker Discipline Device (Cân bằng thất nghiệp như một công cụ kỷ luật của người lao động).

1986: Economics of the Public Sector (Kinh tế học công cộng).

1988-2001: giáo sư tại Đại học Stanford.

1989: The Economic Role of the State (Vai trò kinh tế của Nhà nước).

1993: Economics (Kinh tế học).

1994: Whither Socialism? (Chủ nghĩa xã hội đi về đâu?)

1992-1997: thành viên và, từ năm 1995, là Chủ tịch Hội đồng các nhà cố vấn kinh tế (Council of Economic Advisers) của Tổng thống Clinton; thành viên của Hội đồng thuộc Văn phòng Tổng thống.

1997-2000: Phó chủ tịch và kinh tế gia trưởng của Ngân hàng Thế giới.

2001: giáo sư tại Đại học Columbia. Nhận giải thưởng của Ngân hàng Thụy Điển để tưởng nhớ Alfred Nobel, cùng với George Akerlof và Michael Spence.

2002: Globalization and Its Discontents (Toàn cầu hóa và và những mặt trái của nó).

2003: The Roaring Nineties (Những năm chín mươi sôi động), W. W. Norton. Đồng tác giả với Bruce Greenwald, Toward a New Paradigm in Monetary Economics (Hướng tới một hệ thuyết mới trong kinh tế học tiền tệ).

2005: đồng tác giả với Andrew Charlton, Fair Trade for All (Cân bằng thương mại cho tất cả).

2006: Making Globalization Work (Vận hành toàn cầu hoá).

Để tìm hiểu thêm

Những tác phẩm của Stiglitz

• Equilibrium in Competitive Insurance Markets. An Essay on the Economics of Imperfect Competition, đồng tác giả với Michael Rothschild, Quaterly Journal of Economics vol. 90, 1976.

• Lectures on Public Economics, đồng tác giả với Anthonie B. Atkinson, McGraw-Hill, 1980.

• The Theory on Commodity Price Stabilization. A Study in the Economics of Risk, đồng tác giả với David M. G. Newbery, Oxford University Press, 1981.

• Equilibrium Unemployment as a Worker Discipline Device, đồng tác giả với C. Shapiro, American Economic Review, vol. 74, n^o 3, 1984.

• Economics of the Public Sector, W. W. Norton, 1986.

• The Economic Role of the State, Basil Balckwell, 1989.

• Whither Socialism?, MIT Press, 1994.

• Economics, Norton & Company, 2000.

• Globalization and Its Discontents, Norton & Company, 2002.

• Quand le capitalisme perd la tête, Fayard, 2003.

• Economie monétaire: un nouveau paradigme, đồng tác giả với Bruce Greenwald, Economica, 2003.

• Pour un commerce mondial plus juste, đồng tác giả với Andrew Charlton, Fayard, 2005.

• Making Globalization Work (Vận hành toàn cầu hóa), Norton & Company, 2006.

• Le triomphe de la cupidité, Les liens qui libèrent, 2010.

Những tác phẩm viết về Stiglitz

• Joseph Stiglitz and the World Bank. The Rebel Within, của Ha-Joon Chang (chủ biên), Anthem Press.

• Economics for an Imperfect World. Essays in Honor of Joseph E. Stiglitz, của Richard Arnott, Bruce Greenwald, Ravi Kanbue et Barry Nalebuff (chủ biên), MIT Press, 2003.

Stiglitz trên mạng

• www.gsb.columbia.edu/faculty/jstiglitz/bio.cfm

Gilles Dostaler

Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch

Nguồn: “Joseph Stiglitz, critique de la mondialisation néolibérale” của G. Dostaler trong Alternatives Economiques Poche n^o.57, tháng 10 năm 2012